Žestoki buntovnici i mnoštvo razloga

Desničarski ekstremizam intenzivno zaokuplja misli političara, proučavalaca društvenih nauka, medija i javnosti u celini. To je oznaka koja se pripisuje radikalnim političkim strankama, perifernim organizacijama, ilegalnim grupacijama i širokom spektru nasilnih rasističkih aktivnosti. Mada je reč o pojavi koja je u suštini marginalna u kontekstu glavnih tokova demokratske politike, ona je endemska u većini društava savremenog sveta. NJen značaj se razlikuje u zavisnosti od rezultata koje radikalne desničarske stranke postižu na nacionalnim izborima, ili od učestalosti agresivnih i nasilnih akcija marginalnih grupa i pojedinaca. Tokom 90-ih godina oživljavanje nacionalizma u Istočnoj Evropi, raspad Sovjetskog Saveza i kontinuirano prisustvo radikalnih desničarskih partija u Zapadnoj Evropi, doveli su do obnavljanja akademskog i novinarskog interesovanja za ekstremnu desnicu. Najpoznatije manifestacije radikalne desnice tokom 90-ih godina bile su izbijanje neonacističkog nasilja u Nemačkoj, sve veća snaga Nacionalnog fronta u Francuskoj, izborni uspesi žirinovskog u Rusiji, uključivanje Nacionalne alijanse u Berluskonijevu vladu, učešće Slovačke nacionalne stranke u vlasti i izborni uspesi Hajderove Slobodarske partije, Narodne stranke u Švajcarskoj i Flamanskog bloka u Belgiji. Na početku novog veka ekstremna desnica je stekla jedno potpuno novo iskustvo učešćem Hajderove partije u austrijskoj vladi, zato što je to prvi put u posleratnom periodu da je jedna ekstremno desničarska partija učestvovala kao ravnopravan partner u vladi neke evropske demokratije. Građanima Evrope tako se pružila prilika da shvate kako ekstremnu desnicu više ne vredi doživljavati samo kao neku perifernu pojavu, jer je to snaga koja može da prodre u glavne tokove demokratske politike. Ova žilavost i uspon radikalne desnice veliki su izazov za sociologe i političare. Pitanje je, međutim, da li mi posedujemo realno i stvarno znanje o prirodi i dinamici te pojave. Konkretno, ako se ima u vidu istorijsko iskustvo fašizma u posleratnim događajima, u kojoj onda meri sadašnja ekstremna desnica stvarno predstavlja savremeni izraz one nekadašnje međuratne pojave? Šta je to što doprinosi uspešnoj političkoj mobilizaciji ekstremno desničarskih partija u nekim evropskim zemljama i da li zaista postoji realna opasnost da se time mogu zaraziti i druge zemlje? Kako su akademske zajednice i vladini krugovi odgovorili na tu vrstu izazova? To su samo neka od ključnih pitanja na koja je neophodno odgovoriti, kako bismo mogli efikasnije da se uhvatimo u koštac sa implikacijama te političke i društvene pojave. Ekstremnu desnicu je lako prepoznati, ali ju je teško definisati; otuda odsustvo definicije u većini postojećih naučnih studija. Naime, ima naučnika koji ekstremnu desnicu definišu kroz njeno protivstavljanje demokratiji, dok je drugi definišu u smislu rasističkih i ultranacionalističkih tendencija. Neki lociraju tu pojavu na političkom kontinuumu levičarsko-desičarsko. Većina terenskih studija usredsređuje se na razmatranje konkretnih partija i pokreta u okviru analiza koje su specifične za svaku zemlju ponaosob. Ukupna slika još više zbunjuje ako razmotrimo mnoštvo različitih termina koji se koriste da se ta pojava označi. Na podužem spisku naći će se izrazi kao što su "radikalna desnica" i "ekstremna desnica", "mimetički ili nostalgični fašizam", "novi populizam", "radikalni desničarski populizam", "nova desnica", "nova postindustrijska ekstremna desnica" i "nova radikalna desnica". Složena priroda te pojave još više je naglašena postojanjem mnoštva radikalnih desničarskih partija i grupa u različitim nacionalnim okruženjima. To mogu biti nacionalističke populističke stranke, nacionalističke regionalističke stranke ili pak nacionalističke stranke sa autoritarnim tendencijama. U jednom širem smislu, ekstremna desnica može obuhvatiti i periferne grupice koje se javljaju u vidu militantnih pokreta mladih, skinheda i samoorganizovanih narodnih milicija, sklonih nasilju i neposrednim provokacijama civilnog društva, ali i direktne ostatke fašističke ere, kao što su grupe veterana Drugog svetskog rata, nekadašnjih pripadnika međuratnih stranaka i ljudi viših starosnih kategorija. Zbog te organizacione složenosti i ideološke heterogenosti same pojave, teško je kategorizovati ekstremnu desnicu i njene stranačke manifestacije; međutim, iako među naučnicima ne postoji širi konsenzus o tom pitanju, obično se francuski Nacionalni front smatra karakterističnim tipom, verovatno i zato što je on prilično uspešno i trajno zastupljen u francuskom političkom i stranačkom sistemu. Mogućno je definisati četiri opšta pristupa, odnosno četiri opšte dimenzije koje su karakteristične za uspon, žilavost i prirodu ekstremne desnice: istorijski, strukturalni, politički i ideološko-kulturni. Istorijski pristup tesno je povezan sa fašističkim nasleđem međuratnog perioda. Strukturalni pristup odnosi se na društveno-ekonomski kontekst koji je doprineo razvoju te pojave. Politički stavlja naglasak na ulogu političkih aktera koji svojim delanjem mogu da utiču na tok događaja, a on opet vodi ka jačanju ili smanjenju važnosti ekstremno desničarskih snaga. Ideološko-kulturni pristup prati istorijski kontinuitet i važnost radikalnih ideja, mahom se usredsređujući na rasističku i ksenofobičnu prirodu ekstremno desničarskog diskursa. Svaki od ovih pristupa usredsređuje se, međutim, na proučavanje različitih varijabli i otud slede i različite definicije. Zato u aktuelnoj literaturi možemo naći sledeće četiri dominantne teze, od kojih se svakom ponaosob vredi pozabaviti, isto onako kao što se vredi pozabaviti eklektičkom celinom koju one sve zajedno čine: - Istorijska: ekstremna desnica je oživljavanje fašističkog doba; - Strukturalna: ekstremna desnica je nusproizvod postindustrijskih promena; - Politička: ekstremna desnica je protestna politika; - Ideološka: ekstremna desnica je ksenofobični diskurs. Istorijsko tumačenje: Povezujući sadašnju ekstremnu desnicu sa fašizmom, naučnici pokušavaju da naglase istorijski kontinuitet te tendencije u političkoj misli i ponašanju i da istovremeno definišu politički i ideološki prostor savremenog ekstremizma. Postavlja se, međutim, pitanje da li je sadašnja radikalna desnica zaista nova verzija pokreta iz 30-ih godina 20. veka? Da li ksenofobija, rasizam, etnički šovinizam i antisemitizam predstavljaju neku vrstu preporoda ranijih i mračnijih evropskih filozofija? Ima li nekih novih odlika koje virulentnom nacionalizmu i desničarskom ekstremizmu danas daju drugačiji lik? Drugačije rečeno, debata o ekstremnoj desnici istovremeno je i debata o povratku fašizma, ili možda o njegovom kontinuiranom prisustvu u savremenom životu. Fašizam je kao istorijska pojava nastao neposredno posle Prvog svetskog rata, u nestabilnom međunarodnom okruženju poraženih imperija, povređenih nacionalističkih osećanja i uspona komunističkog uticaja. Kao okidač za fašizam poslužila je duboka društveno-ekonomska kriza, koja je u slučaju industrijalizovanih ekonomija bila jedna vrsta odgovora na organizovani pokret radničke klase. Bio je to moćni savez koji je okupljao fašističko stranačko rukovodstvo, tradicionalnu industrijsku elitu, bankarstvo i vojsku. NJegova socijalna baza bila je sasvim heterogena. Počeo je privlačenjem razočaranih pojedinaca i grupa, a završio kao neka vrsta krovne partije koja je okupljala razočarane malograđane, seljake i intelektualce. Po oceni Huana Linca, fašizam se kasno pojavio na političkoj sceni na kojoj je već postojao jasno iskristalisan stranački sistem, ali je uspeo da stvori vrlo specifičan i samosvojan stil političkog ponašanja koji se temeljio na aktivističkoj partijskoj organizaciji, kultu vođe, teroru i fanatizmu koji je prekoračivao granice legalnosti. Bio je to teroristički režim, žestoko antikomunistički, koji je odbacivao parlamentarnu demokratiju i nije dopuštao nikakvu političku opoziciju. Fašizam je koristio sveobuhvatnu i sveprožimajuću totalitarnu ideologiju da bi manipulisao svojim masovnim pristalicama. Kroz partijsku mobilizaciju, on je uključivao različite sektore stanovništva u podršku izraženo agresivnom nacionalističkom diskursu, u kombinaciji sa naglašenim emocijama, izraženim aktivizmom i sklonošću za političko nasilje i rat. Ono što je, međutim, karakteristično i na šta su mnogi istraživači ukazivali, budući da se pojavljivao u različitim nacionalnim okruženjima, jeste da je fašizam imao mnoštvo različitih nacionalnih varijeteta, čak i u onom periodu kada je dominirao u Evropi. "Svaka manifestacija fašizma bila je nužno jedinstvena, odražavajući vrlo specifičnu konstelaciju snaga i događaja u svakoj zemlji i na kontinentu u celini u trenutku svoje pojave, kao i svoje potonje borbe za političku vlast i široku narodnu podršku. Svaki od tih varijeteta eksploatisao je svoje specifične nacionalne korene, tradicije, preokupacije, ideologije i politički, socijalni, kulturni i ekonomski kontekst ... tako je svaka jedinstvena nacionalna manifestacija fašizma bila samo jedna od mnogih mogućih varijanti ili izraza jedne uopštenije i duboko ukorenjene političke pojave”, piše Robert Bidelo. Rodžer Grifin, u svojoj knjizi Priroda fašizma, ocenjuje da je, uprkos tome što je poražen u Drugom svetskom ratu, fašizam još uvek kadar da iznedri nove pokrete te ga stoga treba tretirati kao stalnu odliku savremene političke kulture. On govori o "kameleonskoj, ultranacionalističkoj ideologiji" koja se danas prilagođava radikalno izmenjenoj istorijskoj klimi: "Kao ideologija, fašizam nije umro sa Musolinijem i Hitlerom. DŽepovi ‘nostalgičnog’ fašizma opstali su još od 1945. godine ... Sem toga, u svakoj zapadnoj zemlji pojavljuju se nove generacije fašista koji osporavaju potrošačko društvo, dovode u pitanje pluralizam i hedonizam bilo tako što imitiraju, bilo tako što modifikuju verzije međuratnih modela, ili pak eksperimentišu sa potpuno novim formulacijama vizije nacionalnog preporoda; ima i onih koji predviđaju neki panevropski ili čak globalni pokret preporoda”. Svojevrstan uticaj fašizma ogleda se i u činjenici da se etiketa fašizma danas olako i površno lepi, posebno u novinarstvu; to je izraz koji se koristi za većinu autoritarnih diktatura i diktatura širom sveta. Štampa je vrlo sklona da manje-više svaki talas ekstremističkog nasilja ili parlamentarni uspon ekstremno desničarskih partija ne tumači samo kao ozbiljnu opasnost po demokratiju, već kao oživljavanje nekog oblika fašizma. Tačno je da savremena ekstremna desnica u nekim slučajevima traži inspiraciju u međuratnim fašističkim simbolima i sloganima čija su ciljna grupa razočarani pojedinci i društvene grupe čije su se iluzije raspršile i danas su usmerene ka ultrakonzervativnim i agresivnim patriotskim alternativama. Međutim, kako kaže Peter Merkl, veliko je pitanje da li se ovom spremnošću na samoidentifikaciju sa jednom starom i uz to loše shvaćenom ideološkom etiketom – pri tom u potpuno različitim okolnostima - zaista mogu oživeti stari identiteti. Nema nikakve sumnje da usvajanje izvesnih ideja i korišćenje različitih simbola koji podsećaju na međuratne godine na impresionističkom nivou uspostavlja vezu između fašizma i sadašnje ekstremne desnice. Bilo bi nerealno ako bismo pomislili da je fašizam bilo mogućno iskoreniti iz Evrope bez ikakvih negativnih posledica. Međutim, ako precenjujemo uticaj fašizma danas, to će nas odvesti u potpuno pogrešno poimanje aktuelne radikalne desnice. Stalno poređenje sa fašističkim kontekstom zamagljuje analizu savremene pojave koja se zasniva na radikalno drugačijoj konstelaciji socioekonomskih, političkih i međunarodnih faktora. Promene u međunarodnoj, socijalnoj, ekonomskoj, političkoj i kulturnoj klimi dovele su do pojave nove ekstremne desnice, što se manifestuje u pokretima koji se bave različitim ideološkim i političkim pitanjima. Strukturalni pristup: Obično se smatra da ljudi gravitiraju ekstremno desničarskim rešenjima u vremenima ekonomske recesije i/ili rastućih nejednakosti. Problemi nezaposlenosti, visoke inflacije, i obimne deindustrijalizacije, uz poskupljenje osnovnih životnih troškova, izazvali su široko rasprostranjenu razočaranost i klimu podsticajnu za rast manifestacija radikalne desnice u posleratnoj Francuskoj, Nemačkoj i Italiji, kao i u većini postkomunističkih istočnoevropskih zemalja. U suštini, u poslednjoj deceniji 20. veka i na početku 21. veka bili smo svedoci uspona ekstremnodesničarskih partija u istočnonemačkim pokrajinama, kao i mnogih pojava vanparlamentarnih nasilnih aktivnosti. Ipak, teško da je mogućno uvek i svuda uspostaviti direktnu korelaciju između nezaposlenosti i drugih specifičnih ekonomskih problema s jedne strane i glasanja za radikalno desne stranke, s druge strane. Tu je, recimo, Austrija kao interesantna studija slučaja prosperitetne privrede sa niskom stopom nezaposlenosti i visokim procentom glasova datim jednoj ekstremnodesničarskoj partiji. Slično tome, na poslednjim izborima u 20. veku švajcarska Narodna stranka osvojila je 22,6 posto glasova i postala druga po veličini stranka u Donjem domu. Sigurno je da švajcarska privreda nije bila uzrok nezadovoljstva, s obzirom na to da je te godine kada su izbori održani (1999) stopa nezaposlenosti jedva dosezala dva posto, a inflacija tek nešto malo premašivala jedan posto. Slična je situacija i u Norveškoj, ili u vrlo prosperitetnoj pokrajini Bavarskoj u Nemačkoj. U Belgiji, na primer, stopa nezaposlenosti u Valoniji konstantno je viša nego u ostatku zemlje, a teška industrija i rudarstvo koje već dugo beleže pad koncentrisani su upravo u tom regionu. Ekstremna desnica, međutim, ne doživljava procvat u Valoniji, nego u relativno bogatijoj Flandriji. Konačno, među članicama EU koje imaju niži nivo ekonomskog razvoja, višu stopu nezaposlenosti i zaostaliju industriju kao što su Grčka, Portugal i Španija, ekstremno desničarske partije ostvaruju slabe rezultate na nacionalnim izborima. Zato se čini logičnijim objašnjenje da je ispravno poimanje savremene radikalne desnice u Evropi ono koje tu pojavu sagledava u kontekstu naprednih globalno kapitalističkih privreda i procesa modernizacije i transformacije iz industrijske u postindustrijsku eru. Iscrpljenost i opadanje države blagostanja, deregulacija, brze tehnološke promene, sve veći rast međunarodne trgovine, opšti preobražaj tržišta rada i fleksibilnija politika zapošljavanja glavne su odlike tog novog, transformisanog međunarodnog konteksta. Brzo zastarevanje profesionalnih znanja, stalni pritisak na pojedinca da iznova pohađa obuku i stiče nove veštine, spora i skromna povećanja realnih plata i minimalna zaštita koju zaposlenima pruža redukovana država - to su samo neke od najproblematičnijih socijalnih posledica ovog dramatičnog preobražaja s kraja 20. i početka 21. veka. Te strukturalne promene su stvorile čitavu jednu novu profesionalno nestručnu, nezaposlenu, nedovoljno obrazovanu i nesigurnu subklasu, koja je potencijalni pristalica desničarskog radikalizma. Prosečni pristalica radikalno desničarskih tendencija u Evropi je mlađi muškarac srednjeg ili nižeg obrazovanja, koji obavlja neki radnički posao u privatnom sektoru ili je pak nezaposlen; u svakom slučaju živi u gradskoj sredini. S obzirom na to da ne postoji direktna kauzalna veza između recesije/nezaposlenosti i ekstremizma, sigurnije je da tvrdimo da se tu pre radi o strahu od nezaposlenosti i socijalnoj izmeštenosti, nego o stvarnom iskustvu koje motiviše podršku ekstremnoj desnici. Strah je povezan i sa sve izraženijim obrascem imigracije i multukulturalizma u Evropi. Imigracija je rastuća tendencija postindustrijskih društava, zato što njihovo bogatstvo privlači sve veći broj ekonomskih i političkih izbeglica iz siromašnijih delova Istočne Evrope, sa Balkana i iz Bliskog istoka, kao i iz nekadašnjih kolonija vodećih evropskih, a ranije kolonijalnih sila. Aktuelni kontekst multikulturalizma pojačava strahove i percepcije talasa izbeglica koji ugrožavaju domaću radnu snagu u razvijenoj Evropi, iako u većini postindustrijskih zemalja postoje razvijeni segmentirani sektori rada u koje domaće stanovništvo više po pravilu i ne zalazi. Ipak, izbeglice i ekonomski emigranti lako postaju žrtveni jarci za nezaposlenost, kriminal, bolesti, degeneraciju gradova i opšte nacionalno propadanje. To je trajna tendencija u većini razvijenih evropskih društava tokom minule dve decenije, tako da kontekst postindustrijalizma, nezaposlenosti i migracije predstavlja dragoceni makro-okvir za međunarodne društvenoekonomske promene i njihove efekte na domaću političku mobilizaciju ekstremnih snaga u razvijenim evropskim društvima. Upravo je to onaj neophodni okvir koji objašnjava stvari i ukazuje na razočaranost prouzrokovanu radikalnim promenama. Međutim, taj okvir sam po sebi ne može da objasni zbog čega su te socijalne anksioznosti usmerene ka ekstremnoj desnici, a ne ka drugim vidovima mobilizacije. NJime se može objasniti žilavost ekstremizma, ali se ne može na zadovoljavajući način objasniti zašto partije radikalne desnice prolaze kroz periode uspona i padova. Zašto su uspešne u nekim nacionalnim okruženjima, a neuspešne ili čak nepostojeće u drugima? Konačno, ako socioekonomsku tezu tako bespogovorno prihvatimo, onda bi trebalo da očekujemo dalji rast ekstremnodesničarskih partija, budući da će se proces postindustrijskih i tehnoloških promena sigurno nastaviti i pojačavati u budućnosti. Strukturalna analiza je od vitalnog značaja za razumevanje te pojave u tom smislu što nam pomaže da shvatimo opšti kontekst koji doprinosi usponu takvih snaga. Ekonomska recesija, nezaposlenost ili strah od nezaposlenosti i rastuća imigracija mogu delovati kao katalizatori koji omogućavaju kristalizaciju desničarskog ekstremizma na nivou stranačkog nadmetanja, samo dotle dokle politički preduzetnici mogu da uvrste ksenofobične parole u jedan širi diskurs za koji pronalaze prijemčivu publiku. Zato je potrebna i politička analiza uslova i izbora koji su omogućili rast ekstremističkih političkih formacija i radikalnih oblika mobilizacije. Politički pristup - protestna politika: Savremena radikalna desnica izdanak je demokratske politike; ona se javlja kroz izborne rezultate i demokratske postupke i izrasta u politički stabilnom okruženju razvijenih zapadnoevropskih demokratija posle Drugog svetskog rata. Važno je naglasiti taj stabilni demokratski okvir kako bi se shvatilo da bez obzira na to koliko su antisistemske, autoritarne ili antidemokratske te snage, one biraju da učestvuju na nacionalnim i evropskim izborima. Istorijski gledano, poraz fašizma doveo je do marginalizacije onih ekstremnodesničarskih političkih snaga za koje se smatralo da su povezane sa međuratnim fašističkim kontekstom. U prvim decenijama posle Drugog svetskog rata ekstremna desnica je funkcionisala na periferiji glavnih političkih tokova, samo uz izvesno prisustvo u Italiji ili Nemačkoj. Antisistemska partija se, po definiciji Đovanija Sartorija, odlikuje delatnošću koja podriva legitimnost demokratskih režima i sistemom uverenja koji je u nesaglasju sa vrednostima političkog poretka unutar koga ta politička partija deluje. Do drastičnog zaokreta u prirodi i značaju ekstremno desničarskih stranaka došlo je tokom 80-ih i 90-ih godina prošlog veka, usled preobražaja međunarodnog društveno-ekonomskog okruženja i promena sistema vrednosti, ključnih pitanja koja su zaokupljala javnost i načina života. Zapadne demokratije su u sve većoj meri bivale izložene velikom pritisku radikalne desnice. Ekstremno desničarske političke formacije predstavljale su se kao nove snage distancirajući se od zaostale, reakcionarne politike i tradicionalne neofašističke desnice. U toj eri transformisane ekstremno desničarske politike pojavio se francuski Nacionalni front kao karakterističan izraz evropskog političkog ekstremizma sa otvoreno antiimigracionom platformom, značajnim procentom u biračkom telu i nezanemarljivom ulogom u francuskom političkom sistemu. Drugi uspešni primeri transformisane ekstremne desnice jesu regionalistički Flamanski blok u Belgiji, Slobodarska partija u Austriji, kao i Progresivne partije u Norveškoj i Danskoj i Nacionalna alijansa (ranije MSI) i Liga za sever u Italiji. U Nemačkoj je ekstremna desnica u većoj meri rascepkana i njeni izborni uspesi beleže se uglavnom na pokrajinskim, a ne na saveznim izborima; tokom 70-ih godina, tadašnja Nacionalna demokratska partija nije uspela da preskoči cenzus od pet posto i raspala se na nekoliko manjih frakcija. Ipak, zašto stranke savremene ekstremne desnice ostvaruju dobre izborne rezultate u razvijenim zapadnim demokratijama? Ne može se sve svesti na to da su one nusproizvodi postindustrijske ere. Većina političkih pristupa saglasna je u tome da savremena ekstremna desnica predstavlja jedan vid protestne politike protiv klime korupcije, skandala i nepotizma koji od 90-ih godina zauzimaju dominantno mesto u zapadnoevropskoj političkoj kulturi. Uspon i uspeh radikalne desnice sagledavaju se u kontekstu rastućeg pesimizma, anksioznosti i nezadovoljstva javnosti. Budući da poverenje javnosti u etablirane političke stranke sistematski erodira, sve se veći broj birača opredeljuje bilo za potpuno okretanje leđa politici, bilo za korišćenje glasačkog listića kao sredstva za izražavanje protesta. Iz ovakvog, prevashodno političkog pristupa sledi da su radikalnodesničarske partije prvenstveno partije nezadovoljnika, odnosno partije koje uspevaju da eksploatišu nezadovoljstvo birača. Zaista, mnogi segmenti evropske političke elite i stranaka koje oni predstavljaju u poslednje vreme su optuživane za povezanost sa korupcijom, skandalima i nepotizmom. Pomniji nadzor nad finansiranjem stranaka uglavnom je pokazao visok stepen umešanosti političara u ekonomske malverzacije. Vladajuća elita je optužena za to da poslove i ugovore daje "svojim ljudima". U većini evropskih društava preovladava uverenje da su političari isuviše zaokupljeni sopstvenom karijerom, zbog čega su ili izgubili kontakt sa biračkim telom, ili jednostavno nisu bili u stanju da se prilagode izmenjenim okolnostima. Isto tako, u većini evropskih zemalja ankete javnog mnjenja pokazuju da postoji ogromno razočaranje u političare i da se smanjuje poverenje u vladu, državni činovnički aparat, policiju i sudstvo. Kako se broj skandala uvećava, tako je javnost sve manje spremna da prašta čak i one stvari pred kojima je ranije možda umela da zatvori oči, posebno onda kada je reč o znamenitim političkim ličnostima koje po značaju i poznatosti prevazilaze granice svojih zemalja. Ekstremno desničarske partije tu se predstavljaju kao vitalna alternativa. Te stranke umeju da iskoriste i političko okruženje koje je nastalo zbog usitnjavanja tradicionalnih stranaka i nestabilnosti biračkih tela koja je poslednjih decenija sve izraženija. Ta nestabilna politička klima nepoverenja i sumnjičavosti tesno je povezana i sa krajem tradicionalno shvaćenih klasnih stranaka, što je opet dovelo do slabljenja tradicionalnih obrazaca biračkog ponašanja i smanjenja broja partijskog članstva. Kraj hladnog rata doneo je prestanak ideološke konfrontacije kapitalizma i komunizma i dominaciju tržišno orijentisanog demokratskog diskursa, tako da je uloga ideoloških stranaka koje su bile zasnovane na klasnim kriterijumima postala znatno umanjena. Birači su danas fleksibilniji u svom izbornom ponašanju, a klasna dinamika industrijske revolucije više nije pokretač u političkom kontekstu postindustrijskog društva. To otvara nove mogućnosti za nove stranke, pod uslovom da su sposobne da monopolizuju nova pitanja i na taj način nađu sebi nišu u novom prostoru postindustrijske politike. To nas dovodi do četvrte varijable, ideološke komponente ekstremne desnice i njene sposobnosti da mobiliše pojedince iz različitih ili određenih socijalnih stratuma na osnovu pitanja kojima je mogućno manipulisati brigama i osećanjima pojedinaca i društvenih grupa. Ideološki pristup - ksenofobični i isključivi diskurs: Jedna od specifičnih odlika pojave ekstremne desnice jeste njen idiosinkratski ideološki karakter. Osnovna protivrečnost ideološkog diskursa ekstremne desnice ogleda se u tome što s jedne strane postoji zajedničko jezgro uverenja po kojima se ona jasno razlikuje od ostalih savremenih evropskih političkih ideologija, ali je u isti mah krajnje heterogena, kulturno specifična i jedinstvena u svakom nacionalnom okruženju. U postojećoj literaturi radikalna desnica se predstavlja ili kao ponovno pojavljivanje fašističkog diskursa, ili kao jedinični odgovor na imigraciju - to jest posvećenost jednom jedinom pitanju. Već smo rekli da fašističku ideologiju treba kontekstualizovati unutar specifičnosti međuratnog perioda, kako bismo sagledali sveobuhvatni i totalitarni karakter doktrine koja je tvrdila da predstavlja potpunu i univerzalnu teoriju čoveka i društva naspram alternativnih ideologija liberalizma i komunizma i koja je posebno naglašavala kako počiva na programu političke akcije. Tu se možda krije najveća razlika između međuratnog fašizma i današnje ekstremne desnice. Pošto je nastala u radikalno drugačijoj socioekonomskoj i političkoj klimi, ideologija savremene ekstremne desnice nema onaj sveobuhvatni karakter i odvažnost fašističke ideologije. Fašističko iskustvo je možda izvršilo izvestan marginalni uticaj na posleratnu ekstremnu desnicu, ali je očigledno da se sadašnja ekstremno desničarska ideologija odrekla glavnine tradicionalnog fašističkog nasleđa u zamenu za oportunistički i populistički diskurs koji je sav usmeren ka pojedinim pitanjima. Celokupna evropska ekstremna desnica deli zajedničke ideološke postavke ultranacionalizma, ksenofobije, mržnje prema imigrantima i žestokog antikomunizma. Međutim, budući da je uzgajana u uslovima demokratije, ekstremna desnica je prihvatila pravila liberalnog sistema. Ona je odbacivanje kulturnog pluralizma liberalnog političkog sistema, ona je reakcija na tolerantnost tog sistema prema nacionalnim manjinama i ona usvaja jedno ekskluzivističko tumačenje državljanstva; tu zapravo leži ideološka suština desničarskog ekstremizma. U većini slučajeva to se prevodi u otvoreni rasizam prema strancima i doseljenicima, odnosno u neprijateljstvo prema "drugima i drugačijima" usled koga subverzivne, vanparlamentarne grupe povremeno kreću u akcije mržnje, razaranja i zločina. Pojava rasizma kao fenomena 20. veka pripisuje se modernizaciji, društvenim i političkim promenama. Postoji, međutim, jasna razlika između genetski utemeljenih rasističkih argumenata, koji su ranije propovedani, i aktuelne vrste kulturnog neorasizma, koji ne poziva na rasno čista društva, već traži da se mase stranaca, neevropljana vrate u svoje zemlje porekla. Razume se, ekstremnu desnicu ne treba tumačiti kao ideološku pojavu koja je usredsređena na jedno jedino pitanje. U suštini, nema nijedne stranke ili pokreta koji bi mogli politički da opstanu isključivo na rasističkim uverenjima, tako da bi, ako bi se odlučili da se na takve teme usredsrede, bili ili osuđeni na večnu marginalizaciju, ili bi bili prinuđeni da prihvate agresivniji i antisistemski vid mobilizacije. Uostalom, rasizam, ksenofobija i ultranacionalizam od davnina su prisutni u evropskoj kulturi. Istovremeno, ne smemo gubiti iz vida načela isključivosti i netolerantnosti koji čine suštinu ideološkog jezgra evropske ekstremne desnice, kao i agresivniji verbalizam koji je očigledan u većini stranaka, grupa i pokreta te političke porodice. Pored toga što neguje fanatični diskurs isključivosti, savremeni desničarski ekstremizam je ideološka snaga koja se bavi širim političkim i ekonomskim pitanjima, kao i aktuelnim životnim brigama većine građana. U političkim pitanjima, on propoveda neprijateljstvo i averziju prema političkoj klasi. U ekonomskim pitanjima, većina zapadnoevropskih radikalnodesničarskih partija podržava slobodno tržište i kapitalistički sistem. Međutim, može se pojaviti i ekonomski nacionalizam, koji je usmeren protiv međunarodnog bankarstva, transnacionalnih korporacija ili briselske birokratije. Stvari su mnogo manje jasne kada je reč o evropskim integracijama. Postoje stranke koje u celosti osuđuju članstvo u EU, druge se protive dubljoj integraciji, a treće širenju EU na istok. Sve u svemu, sistem vrednosti i uverenja desničarskog ekstremizma može se shvatiti kao ideološki diskurs koji pre svega teži prijemčivosti, koristi različite teme i pitanja, kako bi se obratio što je moguće širem auditorijumu. Evropska demokratska elita glavnog političkog toka sklona je da tumači prirodu ekstremne desnice na osnovu dveju preovlađujućih predrasuda: Prvo, smatra se da će demokratija, tržišna privreda i evropske integracije bez ikakve sumnje dovesti do ekonomskog prosperiteta i ekonomske stabilnosti i marginalizacije snaga radikalne desnice. To je vera u deterministički i nelinearni karakter evropskog razvoja. Drugo, postoji ubeđenje da su oni koji imaju ekstremističke ultranacionalističke stavove marginalni i zaostali, te su stoga osuđeni na propast. Time se samo demonizuje ekstremna desnica. Umesto svega toga, evropske vlade će morati da shvate da snage ekstremne desnice predstavljaju deo političkog pejzaža u Evropi i da mogu bitno uticati na tranzicione zemlje Istočne Evrope. Budući da je Evropa danas ekonomski, politički i kulturno u većoj meri ujedinjena nego i u jednom trenutku u prošlosti, desničarski ekstremizam na Zapadu može bitno uticati na Istok, ali se može dogoditi i suprotno. (Autor ovog teksta je Oton Anastasakis koji je magistrirao međunarodne odnose na Kolumbija univerzitetu, a doktorirao na London School of Economics. Tekst je preuzet iz The Hellenic Observatory, London School of Economics)