Kućna kinoteka

Tokom narednih mesec dana, a u saradnji sa Jugoslovenskom kinotekom, NIN će pokloniti svojim čitaocima neke od najznačajnijih filmova srpske istoriografije, među kojima je i najstariji sačuvani film o Srbiji i srpskom narodu. Reč je o ukupno osam filmova, od kojih svaki predstavlja kulturno blago najvećeg istorijskog značaja. Oni su snimljeni na četiri DVD-a, a čitaoci će dobijati po jedan, uz svaki broj NIN-a, počev od 18. novembra do 9. decembra. S obzirom na svoju sadržinu, NIN-ovi pokloni predstavljaće pravu kućnu mini-kinoteku jer se u njoj nalaze najznačajnija ostvarenja pionira srpske kinematografije, kakva su: Krunisanje kralja Petra I i Putovanje kroz Srbiju, Novi Pazar, Crnu Goru i Dalmaciju (1904), S verom u Boga (1932), Golgota Srbije (1940), Stopama viteških otaca (1940), Pod jugoslovenskim nebom (1934), Grešnica bez greha (1930), Proslava 550. godišnjice Kosovske bitke (1939) i Žurnal Novaković (1926 – 1930). O većini filmova koje NIN poklanja čitaocima dugo se nije znalo, jer su decenijama postojala ideološka predrasude o početku filma na ovim prostorima. Mnoge generacije su, u bivšoj Jugoslaviji, učile da je kinematografija u Srbiji počela sa filmom Slavica Vjekoslava Afrića, iz 1947. godine. Ali generacije „kinotečana“, od osnivanja Jugoslovenske kinoteke 1949. godine znale su da to nije tako. Postojali su filmovi, među kojima i Krunisanje kralja Petra I , iz 1904. i Sa verom u Boga, iz 1932.. Ali nisu bili kompletni ili uopšte nisu bili napravljeni kao filmovi. Stoga, kaže Radoslav Zelenović, direktor Jugoslovenske kinoteke, ti filmovi nisu bili ni fizički prisutni u srpskoj kinematografiji. Više od toga, nisu bili kompletni ili uopšte nisu bili napravljeni kao filmovi. „Onda smo mi, sa saradnicima Kinoteke, od tih rolnica koje su sačuvane, napravili filmove, 35-milimetarske kopije“ dodaje Zelenović. U međuvremenu, stručnjaci Jugoslovenske kinoteke uspeli su da pronađu i prvi i drugi srpski igrani film: Karađorđe i Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi, oba iz 1911. godine. Time su kompletirali kolekciju srpskih filmova nastalih od početka kinematografije u Srbiji, od 1904. godine i Krunisanja kralja Petra Prvog, do 1943 i filma Nevinost bez zaštite Dragoljuba Aleksića. U vreme začetaka kinematografije u Srbiji (prve decenije 20. veka) ljudi koji su se bavili filmom bili su privatnici. Nije postojala društvena pomoć za snimanje filmova. Svetozar Botorić, prvi srpski producent, za svoj je novac snimio film Karađorđe (1911) sa Čiča Ilijom Stanojevićem. To jeste jedan od razloga što neki od tih filmova, kao što je Proslava 550. godišnjice Kosovske bitke i Rudareva sreća, nisu nikada završeni. Bilo je sredstava da se filmovi snime, ali ne i da se naprave do kraja. U filmu Proslava 550. godišnjice Kosovske bitke autor Kosta Novaković je otišao da snimi taj važan događaj na Gazimestanu. Učinilo mu se da ima prostora da snimi igrani film i snimio ga je, ali izostala je pomoć države i nije uspeo da ga završi. Oni sada postoje kao igrani filmovi iz tog vremena, s ponosom ističe Zelenović i dodaje: „U međuvremenu smo shvatili da to što smo te filmove napravili, snimili, vratili u kulturni korpus srpske kinematografije, nije dovoljno. Odlučili smo da napravimo seriju filmova, ediciju Pioniri filma. Do sada su ovi filmovi, rađeni u malom tiražu, poklonjeni svetskim kinotekama i, kroz program Srbija u Srbiji, gradovima u unutrašnjosti, a dostupni su bili isključivo stručnjacima za naučna istraživanja.“ Na prvom DVD-u koji će čitaoci dobiti uz NIN 18. novembra su dva filma, prvi Krunisanje kralja Petra I i Putovanje kroz Srbiju, Novi Pazar, Crnu Goru i Dalmaciju (1904) i drugi Sa verom u Boga (1932). Prvi je značajan po tome što je najstariji sačuvani film o Srbiji i srpskom narodu, a drugi predstavlja najuspešniji predratni igrani film snimljen u Kraljevini Jugoslaviji, navodi Aleksandar Erdeljanović, upravnik Arhiva Jugoslovenske kinoteke opisujući jedan od ovih DVD-a. Krunisanje kralja Petra I i Putovanje kroz Srbiju, Novi Pazar, Crnu Goru i Dalmaciju (1904) realizovali su Arnold Mjur Vilson i Frenk Strom Meteršo. Odnosno, Arnold Mjur Vilson, istaknuti advokat iz Šefilda (Velika Britanija) i počasni konzul Kraljevine Srbije u Šefildu, došao je u Beograd na svečani čin krunisanja Kralja Petra I Karađorđevića, a kao svetski putnik, novinar i fotograf sa sobom je poveo i filmskog snimatelja Frenka Stroma Meteršoa iz Šefild foto kompanije. Nakon snimanja krunisanja, pre povratku u Britaniju, posetili su nekoliko mesta u Kraljevini Srbiji, među kojima Kraljevo, manastire Studenicu i Žiču, Crnu Goru i Dalmaciju. Sa tog puta nastao je deo filma nazvan Putovanje kroz Srbiju, Novi Pazar, Crnu Goru i Dalmaciju. Film je prvi put prikazan u Velikoj Britaniji, a beogradsku premijeru imao je u proleće 1905. u Srpskom narodnom pozorištu. Drugi DVD (poklon uz NIN 25. novembra) sadrži najbolji dokumentarni film stvoren u vreme Kraljevine Jugoslavije. Reč je o filmu Golgota Srbije (1940), reditelja i pisca Stanislava Krakova, čiji producent je bilo filmsko preduzeće Artistik film iz Beograda. Na istom DVD-u je i prvi turistički film kraljevine Jugoslavije (Stopama viteških otaca, 1940), rađen u istoj produkciji, u kom je prikazana parada Vojske Kraljevine Jugoslavije na Banjici. Film Golgota Srbije je u prvoj verziji, neozvučenoj i bez originalne filmske građe, premijerno prikazan 1. maja 1930, a potom je usledila njegova, za ono vreme, više nego ambiciozna nadogradnja. Vlasnici Artistik filma, Andreja - Andra Glišić i Zarija - Zare Đokić prikupili su, u svetskim arhivima, sve značajne filmske materijale vezane za Srbiju u Prvom svetskom ratu, ozvučili film muzikom kompozitora Milenka Živkovića, a scenarista Krakov je, kao dodatno objašnjenje prikupljenom materijalu, priključio citate iz tekstova poznatih državnika i istoričara koji govore o ulozi Srbije u Prvom ratu. Druga, konačna verzija, sa uspehom je prikazivana u bioskopima u celoj zemlji, sve do kapitulacije 1941. godine. Na trećem DVD-u (poklon uz NIN 2. decembra) je film Pod jugoslovenskim nebom (1934), prvi dugometražni i, po mišljenju stručne kritike, najznačajniji turistički film Kraljevine Jugoslavije. Izmontiran je veštom rukom profesionalca Miodraga - Mike Đorđevića, bankarskog činovnika, koji je 1924. godine kupio filmsku kameru i počeo, isprva amaterski, da se bavi snimanjem. Od 1930. sarađivao je sa “Jugoslovenskim prosvetnim filmom”, tada najpovlašćenijom filmskom kućom u Jugoslaviji i do početka Drugog svetskog rata snimio je desetine reportaža iz svih krajeva države. NJegov film Pod jugoslovenskim nebom, koji čine snimci najlepših mesta Srbije tridesetih godina, sa uspehom je prikazivan u inostranstvu, naročito u Francuskoj i Čehoslovačkoj, i bio je veoma značajan za širenje turističke propagande Kraljevine Jugoslavije. Četvrti DVD (uz NIN 9. decembra ) je posvećen Kosti Novakoviću, jednom od najznačajnijih srpskih pionira filma, reditelju, scenaristi, osnivaču filmskog preduzeća, producentu, distributeru, vlasniku i zakupcu nekoliko beogradskih bioskopa pre Drugog rata. Među najznačajnijim njegovim filmovima svakako je ambiciozni igrani projekat Grešnica bez greha (1930), zbog koga je Novaković, po profesiji apotekar, prodao svoju drogeriju, a novac, bez obzira na pozitivne kritike i oduševljenje gledalaca, nikada nije uspeo da vrati. Nakon toga, smanjio je rad na filmu, a ostao je sačuvan, iako samo u gruboj montaži, već pominjani film Proslava 550. godišnjice Kosovske bitke. Sastoji se iz tri celine: Kosovska bitka, Doba robovanja pod Turcima i ceremonije same proslave na Kosovu polju. Upravo Novakovićevi dokumentarni filmovi čine dragocenu filmsku istorijsku građu za period pre Drugog svetskog rata, a poseban značaj ima Žurnal Novaković u kom je od 1926. pratio zbivanja u Beogradu, Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji. Zahvaljujući Kosti Novakoviću, njegovom opisu koji se čuva u Arhivu Jugoslovenske kinoteke, danas znamo kako je izgledao Beograd dvadesetih godina prošlog veka, njegove manifestacije, slave, moda, svadbe i druge proslave i zabave. Kamera braće Limijer i Čaplinov štap u Beogradu Srce svake kinoteke je njen arhiv. Po onome što se u njemu čuva meri se njen značaj. Koliko je Arhiv Jugoslovenske kinoteke značajan svedoči i događaj koji se zbio neposredno nakon bombardovanja 1999. godine, u kome je oštećen depo gde su čuvani negativi. U Beograd je tada stigao Ivan Truhiljo, predsednik Svetske federacije filmskih arhiva i na pitanje novinara NIN-a koje mesto Arhiv Jugoslovenske kinoteke zauzima u svetu, odgovorio je: “Po broju filmova među prvih deset, a po vrednosti među prvih pet na svetu” (NIN, 11. 10. 2001). U Arhivu Jugoslovenske kinoteke čuva se veliki broj igranih i dokumentarnih filmova raznih nacionalnih produkcija, zapaljivih (nitratnih) i nezapaljivih, nemih i zvučnih, crno-belih i u boji, kao i svi jugoslovenski filmovi snimljeni posle Drugog svetskog rata. Skoro svi filmovi imaju svoje zaštitne kopije (oko 95.000 kopija). Pored filmova u Arhivu Kinoteke se čuva oko 250.000 fotografija sa snimanja i iz samih filmova, isto toliko plakata, više od 650 predmeta iz predistorije i istorije filma i brojni dokumenti značajni za istoriju filma. Među predmetima najveću pažnju pobuđuju kamera braće Limijer iz 1896. godine sa fabričkim brojem 335 i jedan od štapova Čarlija Čaplina, otkupljen sedamdesetih godina 20. veka od jednog našeg zemljaka koji se izvesno vreme zabavljao sa Čaplinovom ćerkom. Sa kamerom braće Limijer pre Drugog svetskog rata snimao je jedan od pionira srpskog filma, Stošić iz Niša. Otkupljena je po završetku rata, a i danas se priča kako je mnogo novca dato za nju, otprilike trećinu fonda Arhiva.