Tamo gde se deca čuju

Ruku na srce, računica kvaliteta života u Srbiji, nije baš dva i dva. Posebno ova, ima li da je nekome sve potaman u Srbiji? Pokušali smo i bez softvera, peške. Ali, mnogi od tih podataka, ukoliko i postoje, kod nas nisu definisani na opštinskom nivou, nego samo na nivou okruga. Neki ni tako. Nezaposlenost i siva ekonomija da se i ne pominju.

Jer, pitanje je ko je u Srbiji nezaposlen, da li radnik fabrike koja godinama ne radi i čeka privatizaciju, ili prodavac novopazarske robe na buvljaku? Da li je i gde nestala tzv. srednja klasa stanovništva? Šta je sa stranim penzijama koje svakog meseca stižu u Srbiju?

Onaj obrazovani svet, srpska inteligencija, više nije srednja klasa. I zato, lekari, profesori, inženjeri, sudije, ekonomisti, novinari, svi oni koji govore jezike, sada celom svetu pričaju o tome kako Srbija – nema srednju klasu. Ipak, to nije istina, kaže Srđan Bogosavljević, direktor Strateyik marketinga. I objašnjava: “Srednja klasa nije nestala. To jest, stvorena je neka nova. Ako postoji 60 000 privatnih preduzeća, znači da je tu po dvoje, troje platežno sposobnih koji počinju da žive manirom srednje klase. Zatim, od 90 000 privatnih radnji, bar polovina je dobrostojećih. A ima samo 40 hiljada prodavnica hrane. Ne možete da prodajete hranu a da nemate novac. Dakle, pojavili su se novi ljudi, preduzetnici koji sad predstavljaju tu srednju klasu. Nova srednja klasa nema obrazovanja ali ima isti način života. Počinje da sledi manire srednje klase. Putuje, posećuje izložbe, koncerte, pozorišta. Dok se formira, kao svuda u svetu, to izgleda kičerajski, a posle se ponaša obrazovanije. I dakle, kad sve to saberete, vi dođete do bar 250 000 domaćinstava, a to je deset odsto stanovništva.” Preduzetnici, pa elita društvenih i državnih institucija i međunarodnih predstavništava (oko 30 do 40 hiljada dobrostojećih ljudi), plus deo onih penzionera koji primaju strane penzije. Jer, 70 000 penzionera prima nemačke penzije, a 20 000 slovenačke. „Ne znamo koliko je hrvatskih penzija, ali ostalo je 120 hiljada vikendica u Hrvatskoj i tu se svakog meseca proda nešto, dovuče se neki veliki novac”, kaže Bogosavljević čija je procena da su strane penzije „teške” oko dve milijarde dolara godišnje. Tu se dakle obrće keš, a gde je keš tu je i siva ekonomija. Tako će biti dok god naši penzioneri ne budu verovali bankama. “I onda se i u našoj Anketi o životnim uslovima i u Anketi o radnoj snazi Repuličkog zavoda za statistiku pojavi broj od 700 000 ljudi koji žive od sive ekonomije”, kaže Dragiša Bjeloglav, izvršni direktor Strateyik marketinga. Ti ljudi nisu siromašni, ali su užasno nervozni. Budućnost im je neizvesna i zato se “ponašaju kao siromašni”. Nezaposlenih, dalje, ima pola miliona u Srbiji, mada je registrovana nezaposlenost - milion. Kako? “Po našem osećaju”, kaže g. Bjeloglav, “a ne po definiciji, mi smo nezaposleni kad nemamo radnu knjižicu, a po zapadnoj definiciji ti si nezaposlen ako nemaš redovnu platu, a to su dva različita pojma”.

U onih milion nezaposlenih spada bar 200 000 domaćica kojima i ne pada na pamet da ikada rade, a i vanredni studenti koji se prijavljuju na Biro rada zbog povlastica.

Elem, neka je u Srbiji deset odsto srednje klase, ali je zato 70 odsto domaćinstava vrlo blizu linije siromaštva, a to znači da taj veliki broj ljudi može vrlo lako da dođe na prag preživljavanja. “Tek 30 odsto ljudi ulazi u onaj deo stanovništva kojem bi trebali izuzetno veliki potresi da bi njihov relativno pristojan standard bio uništen”, nastavlja Bjeloglav. Svega deset odsto ljudi od toga živi lagodno, tj. oni ne moraju da vode računa o tome šta će kupiti. Oni mogu da kupe automobil, da odlaze na letovanja i zimovanja. A od tih desetak odsto izdvaja se četiri ili pet odsto ljudi koji su bogati i po zapadnim merilima. Gospodin Bjeloglav naglašava da je Anketa o životnom standardu pre nekoliko godina definisala deset, praktično 11 odsto siromašnih u Srbiji: „To je oko 800 000 ljudi koji su doslovce siromašni. I to je mnogo. To znači da po vrlo striktnoj metodologiji Svetske banke ti ljudi nemaju da jedu dovoljno i na ivici su gubljenja kilograma zbog nedostatka kalorija koje bi trebalo da nadoknađuju svakodnevnom ishranom. Na nivou regiona, ako je prosek siromašnih u Srbiji 10,5 odsto, na jugu Srbije je to 24 odsto.”

Južna Srbija je, dakle, najsiromašnija. Istočna Srbija, iako joj je pao standard zbog prestanka rada Bora i Majdanpeka, pak, živi bolje, ali ne zato što je razvijena, već najveća količina stranog novca stiže baš tu. Strane penzije, a i veliki broj gastarbajtera je baš iz istočne Srbije. Pa šalju novac. Zato, iako je istočna Srbija po svim pokazateljima siromašna, u biti – nije. A posle južne Srbije najlošije živi zapadna Srbija, Šumadija je u nekakvom proseku, a najbolje se, ubedljivo najbolje živi u Vojvodini i Beogradu.

Dakle, Srbija je podeljena na razvijeni sever i nerazvijeni jug. Životni standard je najviši u prenaseljenim beogradskim i vojvođanskim opštinama, a u Pčinjskom i Jablaničkom okrugu (Trgovište, Bosilegrad, Surdulica, Vladičin Han, Crna Trava, Vlasotince, Bojnik, Lebane), na primer, kuće zvrje prazne. Ova jasna podela Srbije na sever i jug se lako uočava na osnovu svega dva indikatora tzv. Ciljeva za milenijumski razvoj UN, čiji smo softver DevInfo za Srbiju i Crnu Goru dobili u beogradskom Unicefu.

Prvi je indikator rasprostranjenost srednjih škola po opštinama (vidite mapu 2) u Srbiji, a drugi proporcija teritorije Srbije pod šumom. Ova dva indikatora, iako pripadaju različitim oblastima, vrlo precizno postavljaju granicu između urbane i ruralne Srbije. Naime, kod nas je gustina naseljenosti obrnuto proporcionalna rasprostranjenosti šuma. Gde imamo šume nemamo stanovništvo, gde nema šuma ima stanovništva. U Vojvodini i Beogradu gustina naseljenosti je velika, skoro nema šuma, a jug i istok Srbije pokriveni su gustim šumama. Međutim, tamo nema ko da živi. “Poslednjih decenija je vođena pogrešna i ekonomska i demografska politika”, tumači Dragiša Bjeloglav, “stanovništvo je migriralo u velike gradove, a prostore koji su zdravi za život nadomak sirovina, stanovništvo je napustilo. Imamo puste krajeve koji su po svim karakteristikama idealni za zdrav život. Migracija između dva popisa je na svim tim prostorima veća od deset odsto.” Qudi su odlazili jer nisu pravljeni kapaciteti, nije vođena politika prema seoskom stanovništvu. Seosko stanovništvo dva puta lošije živi nego gradsko, tako da su seobe Srba opravdane. Pomeraju se ka Beogradu i centralnom delu Srbije, pre svega ka Koridoru 10 i Ibarskoj magistrali. Napuštaju šume i ulaze u tramvaje. Onda se i stanovi grade. A cene im skaču u zavisnosti od ekonomske moći opštine, i sve ukrug. Tako se, recimo novopazarski stanovi cene kao neki beogradski, iako Novi Pazar nije na spisku velikih gradova. Ali, kao oaza trgovine i industrije ima veliku stambenu izgradnju i skupe stanove. A u Boru i Majdanpeku gde je industrija propala, stanovi se prodaju za 200, 300 evra po kvadratu. Svi odlaze odatle.

S druge strane, sve opštine koje nemaju srednje škole, između dva popisa 1991. i 2002. imaju pad stanovništva najmanje oko deset odsto. To su sve pogranične opštine: Žitište, Plandište, Alibunar, Kičevo, Mali Iđoš.... “Tamo gde nema srednje škole – deca nemaju perspektivu. Skupo je, pri tom, plaćanje putovanja deci do prve opštine sa srednjom školom. A srednja škola u opštini znači i zapošljavanje, podizanje kadrova za potrebe opštine, tako da je jasna povezanost između postojanja srednje škole u opštini i zadržavanja stanovništva. Ako je šumarski kraj treba podići šumarsku školu, ako je to ravničarski onda poljoprivrednu kako bi deca imala uslove za život u svom rodnom kraju”, kaže za NIN Dragana Đoković-Papić, šef Odseka za statistiku životnog standarda Republičkog zavoda za statistiku.

Srednje škole su, tako, u velikim urbanim centrima. Što je opština nerazvijenija to je pokrivenost srednjim školama manja. Subotica, Sombor, Novi Sad, Beograd sa svim opštinama, Kraljevo, Kragujevac, Kruševac, dakle veliki regionalni centri imaju po pet i više srednjih škola, ali veći je problem što 13 opština u Srbiji nemaju nijednu srednju školu (vidite mapu 2).

Bogati sever i siromašni jug se prepoznaju i po prosečnim platama (vidite mapu 3), koje su “što južnije, to tužnije”. Južna Bačka, Banat, Beograd, plate su veće, zatim regionalni centri, Niški, Pomoravski, Zlatiborski region, nešto su u povoljnijem položaju. Međutim, u četiri južna okruga – Topličkom, Jablaničkom, Pirotskom i Pčinjskom, svaki četvrti stanovnik je ispod linije siromaštva. Dakle, 25 odsto stanovnika. A u Beogradu je samo 4 odsto stanovnika ispod linije siromaštva. U Vojvodini taj procenat je 6 ili 7. Škole su u ovim južnim okruzima deci nedostupne, položaj žena ugrožen, prosečna zarada najniža. Po svim parametrima su potpuno nerazvijeni i tu treba i tražiti opštinu u Srbiji u kojoj se najgore živi. Na primer, Trgovište. “Od severa ka jugu Srbije dolazi do raslojavanja ekonomske moći stanovništva, ali i raslojavanja teritorije, sve gorih uslova za život, sve manju naseljenost i sve veću gustinu šuma”, zaključuje Bjeloglav. Samo između 2002. i 2003. je povećan jaz između životnog standarda na jugu Srbije i u centralnoj Srbiji.

Alibunar, Srbobran, Topola, Ivanjica, Blace, Kuršumlija, Lebane, Bojnik, Gayin Han, Vladičin Han, Trgovište, Bosilegrad, Dimitrovgrad, Vlasotince, Bela Palanka, Svrljig i Knjaževac, Medveđa. U ovih 18 srpskih opština stanovništvo prosečno zarađuje do osam hiljada dinara mesečno. A više od 17 hiljada dinara imaju Apatin, Kanjiža, Novi Sad, Beočin, Zemun, Vračar, Stari grad, Pančevo, Vršac, Obrenovac, Lazarevac (mapa, br.3).

Zapadna Srbija je, s druge strane, pogođena velikim brojem izbeglica. U Zvorniku i Loznici, to je povećalo broj nezaposlenih i radno neaktivnih. Mada je najveći broj izbeglica u Sremu, u okolini Šida i Rume. Tu su bili i veliki izbeglički kampovi. “U popisu 1991. godine bilo je 250 000 izbeglica. A sad je, u poslednjem popisu Republičkog komesarijata za izbeglice bilo 139 000 izbeglica. Dakle, oni nisu odavde otišli, reč je o integraciji”, kaže za NIN Vladimir Stamenković, pomoćnik direktora Republičkog zavoda za statistiku.

Ne treba pri tom zaboraviti da je pre svih ovih ratnih migracija, dakle pre 1991, negde oko 520 000 stanovnika rođenih u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, u Srbiju stiglo sa izbegličkim talasima od 1945. pa do pedeset i neke, a dobar deo njih je došao ovde na školovanje. To je, dakle, talas koji je išao ka Vojvodini i Beogradu. A u onom prvom talasu njihovi rođaci su naselili baš taj deo Srbije. Pa su i ovi došli za njima. “I taj isti sloj stanovništva je privlačio izbeglice devedesetih, tako da postoji stalna koncentracija u Sremu”, objašnjava Srđan Bogosavljević.

I jedino tu, u Sremu i okolini Novog Sada, postoji značajan skok stanovništva između dva popisa. Vojvodina, s veoma lošim demografskim karakteristikama, ima rast stanovništva. Zahvaljujući migracijama. Sa dva miliona i sto hiljada, na dva miliona i 300 hiljada.

Indeks razvoja stanovništva između dva popisa (vidite mapu 1) pokazuje da se u Srbiji godišnje gubi jedan odsto stanovnika u 34 opštine, uz celu bugarsku i crnogorsku granicu. Priboj, Prijepolje, Sjenica, Tutin, Trgovište, Bosilgrad, Babušnica, Crna Trava, Dimitrovgrad, Bela Palanka, Gayin Han, Svrljig, Knjaževac, Soko Banja, Boljevac, Ražanj, Majdanpek, Kučevo, Žagubica, Negotin, Kladovo, Malo Crniće, Velika Gradiška, Knić i Rekovac, Senta i Ada, Nova Crnja. I Beograd je imao pad stanovništva između dva popisa iako svaki dan gledamo kako niču novi stanovi.

“A prosečna starost u Srbiji je 40 godina i po tome spadamo u najstarije populacije u svetu”, kaže Stanković. Od 1948. starost stanovništva je povećana oko 11 godina.

Crna Trava ima 2 500 stanovnika, najvišu stopu negativnog priraštaja za 2003. godinu – 20,5 i prosečnu starost 50 godina. Slično je i u ostalim južnim opštinama: Gayinom Hanu, Trgovištu... Međutim, u Bujanovcu i Preševu je izrazito visoka pozitivna stopa prirodnog priraštaja, a tu je albansko stanovništvo, kao i u Tutinu... Stanković zaključuje: “Kod Albanaca, Goranaca, Roma, kod islamskog stanovništva reč je o mladim populacijama, njihova prosečna starost je ispod 30 godina, a ako pređe tu granicu, populacija počinje da stari. Nama se to odavno dogodilo.” Pa je, tako, na Vračaru prosečna starost 44 godine, ženama je prosečno 46 godina, a muškarcima 42 godine.

Stari grad, je za neki mesec, mlađi.

I tako. Beograd je, obrni-okreni, idealno mesto broj jedan, po ekonomskim pokazateljima, po standardu. Po kvalitetu života u stvari i nije, zbog ekoloških parametara koji mu nisu baš jača strana, a sada su svuda u svetu posebno na ceni. U Beogradu je, međutim, sve. Strani kapital, strana predstavništva, ambasade, a prosečan nivo standarda je najmanje dva puta veći u Beogradu od bilo koje opštine u Srbiji. O školama, zdravstvenoj zaštiti, prosečnoj plati, da ne govorimo.

Ako bismo za najbolje u Srbiji birali neko mesto van Beograda, ono sigurno ne bi bilo vojvođansko. Jer, u Vojvodini imaju problem sa hemikalijama i lošom vodom, u Zrenjaninu voda nije za piće, prepuna je arsena, preterana je upotreba herbicida i hemikalija u poljoprivredi, dolaze do izvora vode za piće, po tim parametrima može teško da se izabere neka od vojvođanskih opština. Možda zapadna Srbija? “Kosjerić!”, uveren je Dragiša Bjeloglav iz Strateyik marketinga. Ima lociranu cementaru, okolina je čista i zdrava, oni koji su zaposleni u cementari – lepo žive. Kosjerić je gradić u koji se lako može stići. Od Valjeva je udaljen 46 km, od Užica 47 km. Blizu je glavnim putevima. Kroz grad prolazi i magistrala i pruga Beograd-Bar. Zlatibor je 56 km dalje, a Divčibare 26 km. Maline, šljive i dobra rakija.

A to, ima li u Srbiji neki kraj da je srećan? Nema. Jer se deca, u ovom našem dvorištu, više i ne čuju.