Žrtvovati vožda

Počeću na tipično srpski način, istorijskim nacionalnim veličinama, Karađorđem Petrovićem i Milošem Obrenovićem. Srpski narod ih, sa distance od dva vijeka, slavi kao tvorce moderne srpske države i oslobodioce od turskog ropstva. Danas su veliki i svaki običan čovjek ih doživljava tako. Spominjanje njihovog imena je za običnog smrtnika dvadeset prvog vijeka povezano sa osjećajem ponosa, jer su u pamćenju ostale vrline a ne mane, svakog od njih pojedinačno, a posebno rezultat, slobodna država Srbija, čiji su oni utemeljitelji.

Ali istovremeno, pitamo li se kako su ih doživljavali njihovi savremenici, i kakve su međunarodne okolnosti i odnosi među tadašnjim velikim silama uticale na njihovu istorijsku ulogu? Karađorđe je bio prijek, kažnjavao je naprečac, ubio je i brata u afektu sudeći mu bez suda. Kažu da je bio voljen, jer je pobijedio Turke, i oslobodio Beograd 1807. godine kao i veliki dio Srbije. Istovremeno su ga i mrzili zbog njegove prijekosti i nepredvidivosti. U to vrijeme Rusija je bila u ratovima sa Turcima, ali istovremeno i sa Napoleonovom Francuskom. Rusija, velika zaštitnica Srba, pritisnuta Napoleonovom invazijom i zaokupljena spasavanjem sebe same, daje prostor Turcima koji ulaze u Srbiju ponovo, ali pritisnuta međunarodnim odnosima Turska Bukureštanskim ugovorom 1812. godine daje autonomiju Srbiji. Karađorđe, vojvode ali i narod bježe u Austriju .

Miloš Obrenović koji je ostao u Srbiji pojavljuje se kao novi vođa, i lukavo, što oružjem Takovskim ustankom od 1814. godine, što dukatima a što međunarodnim odnosima, vješto koristeći Bukureštanski sporazum, primorava Turke da daju Srbiji sve više slobode. Istorija kaže da je bio vješt, lukav ali hrabar, i spreman da plati cijenu za državu Srbiju ponašajući se i kao turski aga. Zato na strani Turaka 1814. godine guši Hayi-Prodanovu bunu, ali i vodi Takovski ustanak protiv Turaka a poslije Takovskog ustanka, 1817. godine, da bi dobio Tursku za sagovornika, umilostivi sultana Karađorđevom glavom plaćajući državnu samostalnost Srbije voždovim životom. Kažu da je bio i voljen ali i da su ga mrzili njegovi savremenici. Jedrenskim mirom iz 1829. godine Rusi kao pobjednici nad Turcima, uz saglasnost dobrog dijela evropskih tadašnjih sila, otvaraju prostor Milošu da hatišerifima turskog sultana iz 1830. i 1833. obezbijedi Srbiji samostalnost i samoupravu, ali ne i samostalnu državu.

I jedan i drugi, i Karađorđe i Miloš, u tadašnjim međudržavnim i političkim odnosima velikih sila, predstavljaju utemeljitelje slobodne nezavisne Srbije, koja se međunarodno potpuno legitimiše 1878. godine na Berlinskom kongresu.

Da li je bila pravda Voždova glava na sultanovom stolu za srpsku samoupravu u Turskoj carevini? Sigurno nije, ali je to bila cijena koju je Miloš morao platiti, i platio je. Poslije posječenih kneževskih glava iz Prvog srpskog ustanka, poslije tolikih glava srpskih ustanika iz oba ustanka, Miloš više nije mogao brojati posječene glave, i šansu za narod tražio je u pregovorima jer više nije bilo glava da se sijeku, a da narod ostane.

Jesmo li nešto naučili od samih sebe?

Raspada se SFR Jugoslavija poslije proglašenja državne samostalnosti Slovenije, 1991. godine. Tim putem idu Hrvatska i Bosna i Hercegovina. Velike sile zaokupljene posljedicama pada Berlinskog zida i raspada Varšavskog ugovora traže i svoje interese na Balkanu dolijevajući ulje na jugoslovensku vatru. Raspada se Jugoslavija, a najtragičnije posljedice dešavaju se u višenacionalnoj Bosni i Hercegovini. Nakon proglašenja državne samostalnosti Bosne i Hercegovine a poslije referenduma na kojem nisu učestvovali Srbi 1992. godine, Radovan Karayić vodi srpski narod u Bosni i Hercegovini i proglašava srpsku autonomiju i Republiku Srpsku. Vodi narod i u ratu ali i u pregovorima sa velikim silama za postizanje mira sve do završetka rata, počev od Kutiljerovog plana, Vens-Ovenovog plana, Oven-Stoltenbergovog plana, plana Kontakt grupe, Francusko-njemačke inicijative, Ženevskih principa, Wujorških principa, do Dejtonskog mirovnog sporazuma. Rat je već tada proizveo posljedice koje su rezolucijom Savjeta bezbjednosti o formiranju Međunarodnog suda za ratne zločine počinjene na prostoru bivše SFRJ obuhvaćene kao neminovnost za sudsko kvalifikovanje nakon završetka rata.

Ne smatram suvišnim u ovom trenutku podsjećanje na hronološki slijed događaja i potpisanih dokumenata kada su u pitanju obaveze Bosne i Hercegovine, a samim tim i Republike Srpske kao njenog sastavnog dijela, o saradnji sa Međunarodnim sudom za ratne zločine počinjene na prostoru bivše Jugoslavije.

Član 9 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini glasi:

“Strane (BiH, RH i SRJ) će da sarađuju u punoj meri sa svima onima koji učestvuju u sprovođenju ovog mirovnog rešenja, ispisanim u aneksima ovog sporazuma, ili koje ovlasti Savet bezbednosti Ujedinjenih nacija, u skladu sa obavezom svih strana da sarađuju u istrazi i gonjenju ratnih zločina i drugih kršenja međunarodnog humanitarnog prava. (Pariz, 14. decembra 1995. godine).”

Član 10 Aneksa 1A Dejtonskog mirovnog sporazuma kaže:

“Strane (RBiH, FBiH i RS) će u punoj meri sarađivati sa svim entitetima koji učestvuju u sprovođenju ovog sporazuma o miru, onako kako je to opisano u Opštem okvirnom sporazumu, ili kako drugačije odobri Savet bezbednosti Ujedinjenih nacija, uključujući tu i Međunarodni tribunal za bivšu Jugoslaviju.” (Dejton, Rajt Peterson, Ohajo, 21. novembra 1995. godine)

Član 8, tačka 4. Aneksa 6. Dejtonskog mirovnog sporazuma glasi:

“Svi nadležni organi u BiH će sarađivati i obezbediti neograničen pristup:

- organizacijama ustanovljenim u ovom sporazumu;

- bilo kojim međunarodnim mehanizmima za praćenje ljudskih prava ustanovljenim za BiH;

- nadzornim telima uspostavljenim bilo kojim međunarodnim sporazumom navedenim u dodatku ovog aneksa;

- Međunarodnom sudu za bivšu Jugoslaviju, te bilo kojoj drugoj organizaciji kojoj Savet bezbednosti Ujedinjenih nacija poveri mandat u vezi sa ljudskim pravima ili humanitarnim pravom.” (Dejton, Rajt Peterson, Ohajo, 21. novembra 1995. godine)

Ovo su dijelovi sporazuma koji je donio mir na ove prostore, te jasno priznao postojanje Republike Srpske.

Potpisivanjem ovog sporazuma koji je donio okvir za rješavanje problema svih naroda Bosne i Hercegovine, potpisane su i međunarodne obaveze kao dio paketa, da se tako izrazim. Dakle, uz prava idu i obaveze i jedno bez drugog ne može.

Šest godina poslije potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, Narodna skupština Republike Srpske je na sjednici održanoj 2. oktobra 2001. godine usvojila Zakon o saradnji Republike Srpske sa Međunarodnim krivičnim sudom u Hagu. Zakon je objavljen u Službenom glasniku Republike Srpske broj 52 od 17. oktobra 2001. godine i na snazi je od 25. oktobra 2001. godine. Član 3. Zakona glasi:

“Vlada Republike Srpske se stara za zakonito i efikasno odvijanje saradnje sa Tribunalom.

Saradnja sa Tribunalom ostvaruje se preko Ministarstva pravde, organa pravosuđa, Ministarstva unutrašnjih poslova i Ministarstva odbrane.”

Najviši zakonodavni organ Republike Srpske je time normativno uredio obavezu i nadležnost organa i institucija vlasti Republike Srpske za saradnju sa Međunarodnim sudom za ratne zločine počinjene na prostoru bivše Jugoslavije, sa sjedištem u Hagu.

Mnogima se ne sviđa kada ja, izabrani predsjednik Republike Srpske, pozovem Radovana Karayića da se preda, i razumijem ih, jer u sebi imaju pitanje na koje su već dali odgovor: da li je to pravedno?

Svako ko sebi postavlja ovo pitanje, istovremeno i presuđuje, i najveći broj Srba kaže: nije pravedno.

Pitam sebe, pa jesmo li još 1995. godine bili svjesni onoga što je u sporazumu o miru zapisano? Još tada smo međunarodno priznanje Republike Srpske platili obavezom suđenja za ratne zločine koji su počinjeni u Bosni i Hercegovini.

Jesmo li sve ove godine bili u zabludi, i ako jesmo, možemo li u zabludi biti dovijeka?

Jednostavno, ne možemo. Radovan je bio istovremeno i Karađorđe i Miloš srpskog naroda u Bosni i Hercegovini.

On mora platiti cijenu postojanja i trajanja Republike Srpske. Ta cijena je haški proces. Drugačije nije moguće. Ne mogu i ne smiju Srbi u Bosni i Hercegovini dozvoliti sebi da Republika Srpska, koja je Dejtonom dobila međunarodno priznanje kao entitet u Bosni i Hercegovini, prestane da postoji zbog jedne ili deset glava voždova. Već je preko dvadeset hiljada srpskih glava u ratu od 1992. do 1995. godine platilo cijenu srpske autonomije u Bosni i Hercegovini.

Da nije bilo Bukureštanskog sporazuma i Berlinskog kongresa, ne bi bilo ni države Srbije, da nije bilo Dejtonskog mirovnog sporazuma i Opšteg okvirnog sporazuma o miru u Parizu, ne bi bilo ni Republike Srpske.

Cijenu su platili i narod ali i voždovi, jer je cijena za naciju i voždova glava.

Historia est magistra vitae. Posebno na Balkanu a naročito kod Srba.

Dragan Čavić

(Autor je predsednik Republike Srpske)