“Otvaranje” dela

Poglavito podstaknuti opusima, ili delima savremenih srpskih prozaika, nesporno vredni kritičko-esejistički tekstovi Marka Paovice (1950) uočljivi su u ovdašnjoj književnoj periodici već niz godina. Širi izbor njegovih novijih eseja i kritika, o kome sledi informacija, zapravo je Paovičina prva knjiga. (Kako to kod kritičara često biva, ništa u njoj ne može biti objašnjeno, a ni opravdano autorovom mladošću). Tekstovi uključeni u Raspone prozne reči grupisani su u pet celina, autor u “Uvodnoj belešci” veli “prema izvesnim tematskim, značenjskim, ili poetičkim srodnostima”. Izrazito (i s razlogom) sklon analitičkom pristupu, Paovica praktikuje “otvaranje” dela – tumačenje piščevog stvaralačkog koncepta, diferenciranje slojeva i odgonetanje značenja teksta – aktivirajući pri tom primerno poznavanje teorijske literature koja korespondira sa savremenim književnim tendencijama.

U prvom su bloku eseji o žanrovskim hibridima, Pekićevom i Kovačevom, kao i o romanesknim delima Miodraga Pavlovića. Autor drži da Godine koje su pojeli skakavci, Nebeske zaručnike i Pavlovićeve romane objedinjuju, uz ostalo, “autobiografska dimenzija, žestoki umni i duhovni prodori”. Ma koliko smerali celovitost čitalačkog doživljaja, eseji o Pekićevoj i Kovačevoj knjizi najvećma se “pletu” oko jedne središnje teme. U prvom slučaju, oko interferencije žanrova, odnosno multipliciranja uloge pisca, u drugom oko “nadistorijskog principa predominacije smrti i neiskupljivosti greha”. O Pavlovićevim romanima Paovica ispisuje dva eseja. Romani velikog pesnika, baš kao i njegova poezija, nalažu poniranje i grananje interpretativno-analitičkog postupka koje može ishodovati potvrđivanjem kompetentnosti tumača, ali i eseju neprimerenom disperzivnošću. U ovim Paovičinim esejima biva i jedno i drugo.

Većinu tekstova u narednim odeljcima (žanrovski izuzetak je odličan esej o pričama N. Mitrovića u četvrtom) vidimo kao izvanredne primere časopisne kritike. U prvom bloku grupisane kritike pripovedačkih knjiga D. Mihailovića, M. Ćulafića, S. Ignjatovića i M. Đurića, kao i autopoetičke proze R. Bratića i svetogorskog putopisa S. Zubanovića, na okupu drže zajednička obeležja ovih dela. Najmarkantnija su, po mišljenju autora, “dokumentarnost i evokativnost pripovedanja”, dominantna regionalna, odnosno istorijska i društveno-politička tematika vezana za devedesete u našoj zemlji. Projekcije rata, na kolektiv koliko i na individuu, povezuju značenjski srodne romane S. Lebedinskog, S. Tontića, M. Toholja i priče M. M. Dimovske, pa tako i kritike ovih knjiga nanizane u trećem bloku. Množinu tema uslovno objedinjenih “toposom ratnog stanja” i stvaralački realizovanih u delima postmoderne orijentacije – u zbirkama priča Mirjane Pavlović, M. Pantića, G. Petrovića i V. Pavkovića – autor analizira u kritikama svrstanim u četvrti blok. U završnom su kritike pisane uz antologičarske poduhvate (razume se, na terenu pripovedne proze) M. Pantića i M. Savića.

Kad smo spomenuli časopisnu kritiku ponajpre smo podrazumevali da ona, manje striktnim ograničenjem prostora, dozvoljava ispoljavanje temeljnih kritičarskih svojstava i prednosti sprovođenja “zauzdanog” metoda. Književne tekstove koje promišlja, najčešće na temelju pouzdanih i stabilnih merila, Paovica sagledava u kontekstu prethodnih autorovih knjiga i spram dela drugih autora slične orijentacije. Uspeva, drugim rečima, da im odredi položaj, specifična obeležja i vrednost u opusu autora i u književnosti kojoj pripadaju. Imamo li u vidu poetički pluralizam današnje srpske proze i, s druge strane, Paovičino prioritetno zanimanje za različite tipove priče i za hibridne ili, ako hoćemo, granične žanrove unutar proze, zaista je zadivljujuća njegova sposobnost opserviranja i diferenciranog tumačenja osobenosti dela. Po koja “bleda” kritika ponajpre je uzrokovana neadekvatnim predmetom.

Rasponi prozne reči, takav zaključak proizlazi iz prethodno rečenog, nesumnjivo obogaćuju korpus domaćih kritičko-esejističkih knjiga u kojima se uspešno tumači savremena srpska proza. A svog autora, prvi put obuhvatnije i celovitije, predstavljaju kao kritičara kadrog da bude relevantan akter zbivanja na našoj književnoj sceni.