Slučaj saradnika okupatora

Rođen je 29. juna 1878. godine u Zemunu. Po završetku Karlovačke bogoslovije 1899. postavljen je za parohijskog pomoćnika pri crkvi Svete Trojice u Zemunu, gde je starešina bio Dimitrije Ruvarac. Trag o tih pet godina (do 1904) jesu sto pisama koje je Ruvarac uputio svom pomoćniku Radu ili Raji, koja se čuvaju u Ostavini prote Grujića, zasebna celina u Muzeju SPC u Beogradu. Ruvarac je mladom svešteniku i njegovoj supruzi Milici ustupio i kuću.

Deset godina (1904-14) Radoslav Grujić je bio katiheta u Velikoj gimnaziji u Bjelovaru. Prikupljao arhivsku građu iz bogate prošlosti Srba na tim prostorima. Uporedo je studirao prava u Beču i diplomirao 1908. sa državnim ispitom iz rimskog, kanonskog i slovenskog prava. Filozofske nauke studirao je u Zagrebu: diplomirao je 1911. a na istom fakultetu odbranio je i doktorsku disertaciju 1919. Za sedam godina završio je, uz redovne profesorske dužnosti, dva fakulteta i objavio 69 radova među kojima se ističe Apologija srpskog naroda u Hrvatskoj i Slavoniji i njegovih glavnih obeležja. Delo je napisao 1909. kao odgovor državnom tužiocu na optužnicu protiv 53 Srbina na “veleizdajničkom procesu”.

Kada je počeo Prvi svetski rat, Grujić je optužen pa zatvoren kao veleizdajnik. Posle rata 1919. obreo se u Beogradu gde je prvo postavljen za profesora u Drugoj gimnaziji, a potom za profesora crkveno-narodne istorije u Bogosloviji sveti Sava. Najplodnije godine naučnog rada profesor Grujić je proveo u Skoplju (odlazi 1920). Predaje na Filozofskom fakultetu, osnivač je i predsednik Skopskog naučnog društva, pokretač i urednik “Glasnika Skopskog naučnog društva”, jednog od najboljih časopisa između dva rata. Osnivač je i upravnik (1921-1937) Muzeja južne Srbije u Skoplju.

Dr Grujić se 1937. vraća u Beograd na katedru za Istoriju Srpske pravoslavne crkve na Bogoslovskom fakultetu Beogradskog univerziteta. Radi i na obnavljanju Muzeja Srpske pravoslavne crkve u Konaku kneginje Qubice, čiji će upravnik biti sve do smrti 1955. SANU ga bira (1939) za dopisnog člana (redovni član nikad nije postao). A bio je redovni član Matice srpske, hrvatske i slovačke, kao i počasni član Studentskog istorijskog društva u Beogradu.

U Drugom svetskom ratu vodi bitku na dva fronta: zbrinjava srpske izbeglice i spasava crkveno-umetničke dragocenosti (blizak saradnik Tomi Maksimoviću). Prenosi u Beograd (13.aprila 1942) mošti kneza Lazara, Stefana Štiljanovića i cara Uroša koje su bile izložene svetogrđu ustaša u fruškogorskim manastirima Ravanici, Jasku i Šišatovcu.

Po završetku rata, Radoslav Grujić u zagrebačkim muzejima (1945/46) identifikuje opljačkane stvari i crkveno-umetničke dragocenosti iz srpskih crkava sa područja NDH. Kao “nagrada” za veliki trud stići će ga progoni, poniženja i uvrede. Na izmaku 1944. Sud časti Univerziteta u Beogradu pod rednim brojem 1 donosi presudu: “Po rasmatranju svih akata i saslušanja Dr RADOSLAVA GRUJIĆA ... Sud je našao:

1) Da je Dr Grujić za vreme okupacije okupatorovom ministru Joniću poslao niz izveštaja i predloga za Srpski ciljni plan, i to: a) za organizaciju Zavoda Srpske pravoslavne kulture; b) za organizaciju Zavoda za uporedno proučavanje religije i filosofskih sistema; v) za organizaciju Odbora za popis i opis starih srpskih rukopisa; g) za organizaciju Odbora za stare srpske štampane knjige; d) za organizaciju Odbora za registrovanje i opis uništenih Srpskih nacionalnih dragocenosti za vreme Drugog svetskog rata; đ) za organizaciju Odbora za biografiju Svetog Save; e) za organizaciju Odbora za izdavanje izvora istorije Srpske crkve; ž) za organizaciju Odbora za istoriju Srpske crkve; z) za organizaciju Teološkog fakulteta; i) primedbe na projekt Opšteg državnog plana.

2. Da je bio član takozvane fakultetske matice;

3. Da je bio na prijemu kod Nojerbaha, posle proslave svečanog otvaranja od okupatora reorganizovanog Univerziteta i

4. Da je za vreme okupacije spremio za Kolarčev univerzitet i okupatorsku radio-stanicu dva predavanja i to: a) „Osnovi Srpskog nacionalizma” i

b) “Privilegije nemačkih vladara Srpskom narodu od 16. do 18. veka”.

Dana 3. aprila 1945. profesor Grujić je kažnjen „udaljenjem sa Univerziteta”, presudu su potpisali: Ivan Tomić, Pavle Savić (potonji dugogodišnji predsednik SANU), Petar Matić, Borisav P. Stevanović, St. Šelino, Radomir Aleksić, Milka Radoičić, D. Nedeljković, T. Bunuševac i Đ. Nikolić.

Odlukom Odbora IV naselja NO Rejona 1. septembra 1945. dr Grujić je potom „lišen srpske nacionalne časti” i stavljen na listu ratnih zločinaca.

Akademik Vojislav Đurić (čija je majka jedno vreme održavala kuću prote Grujića) pričao je: „Grujić je bio čovek izgubljene nacionalne časti kome su bili zabranjeni javni nastupi, nije imao pravo glasa. Ta nepravda ga je duboko ranila, teško je to odbolovao. Sačuvao je vedar duh zahvaljujući svojoj prirodi i bogoslovskom obrazovanju.”

Akademik Dejan Medaković, učenik prof. Grujića kod koga je odbranio doktorsku tezu, u Efemerisu III kaže: “Bio je pun neke dobrote i duhovne smirenosti proistekle ne samo iz njegovog istorijskog, već teološkog obrazovanja ...”

Posleratne godine prota Grujić provodi u depoima Crkvenog muzeja u Beogradu i u Patrijaršijskoj biblioteci. Povremeno odlazi u Arheološki institut SANU. Oko njega se okupljaju mladi naučnici. “Dve plemenite strasti nisu ga nikada napuštale”, navodi akademik Svetozar Radojčić, „njegova želja da pomogne mladima i njegova večita briga da spasava dragocenosti večito ugrožene riznice naše stare umetnosti”.

U posleratnim godinama ostaje sam. Supruga Milica preminula je još 1937, a nisu imali poroda. Bogatu biblioteku zaveštava Crkvenom muzeju. Narušenog zdravlja, rado i često je odlazio na Hvar. Poslednji odlazak desio se 25. maja 1955. Kada mu je pozlilo, posle gutljaja hladne vode, zamolio je recepcionarku hotela da ostane sam: “Sad ću ja”, rekao je. Umro je u 77. godini. Sahranjen 1. juna na Novom groblju u Beogradu. Opelo je obavio patrijarh Vikentije sa 12 sveštenika i dva đakona. Među brojnim prijateljima i poštovaocima bilo je i deset srpskih episkopa.

Grad Beograd je odlučio da akademiku Radoslavu Grujiću da ulicu. Ostalo je da svoje grehe isprave Beogradski univerzitet i SANU čiji je dr Radoslav Grujić dopisni član bio.

Slobodan Mileusnić,

upravnik Muzeja Srpske

pravoslavne crkve

(Ovaj tekst našeg povremenog dugogodišnjeg saradnika objavljujemo posthumno. Slobodan Mileusnić je umro ove nedelje u Beogradu.