Dobar početak

O romskom, jednom od indoevropskih jezika, kod nas se vrlo malo zna, iako je on u svijetu odavno predmet naučnih istraživanja. Do danas su postignuti značajni rezultati, ali ostalo je i dosta neriješenih pitanja. Dodajmo ovome i činjenicu da je interesovanje za ovaj jezik sve veće, tako da je on u mnogim zemljama postao nastavni predmet u školama i na univerzitetima.

Pisanje gramatike bilo kojeg jezika veoma je težak i odgovoran posao. Kad je riječ o romskom, teškoće se uvećavaju, jer se dijalekti jedinstvenog jezika prilično razlikuju s obzirom na seobe Roma u razne krajeve svijeta. Pored toga, osjeća se uticaj drugih jezika, naročito u rječniku.

Izdavač Otkrovenje objavio je Gramatiku romskog jezika, čiji je autor Rajko Đurić, i to na romskom i srpskom (prevod na romski Alije Krasnićija – Beograd, 2005). Štampanje ove knjige pomogli su Savet Republike Srbije za nacionalne manjine i Fond za otvoreno društvo – Srbija. Ukazaćemo na ona mjesta u njoj koja su zanimljiva ne samo lingvistima nego i širem krugu čitalaca.

Gramatika je sastavljena iz pet poglavlja: Uvod, Fonologija, Morfologija, Sintaksa i Tekstgramatika. Iz Uvoda saznajemo da se početak sistematskog istraživanja i analize jezika Roma vezuje za simpozijum o jeziku Roma održan 1986. godine u Sarajevu i da je 1990. održan IV kongres Roma u Varšavi, kada je osnovana Komisija za standardizaciju jezika Roma (9).

Romsko pismo je latinično i ima 37 znakova (12, 13). Akcenat je najčešće na posljednjem slogu, a u riječima stranog porijekla na prvom (37).

Najobimnije poglavlje je Morfologija, iz kojeg se vidi da je morfološki sistem romskog jezika dosta složen. Za razliku od srpskog jezika, romski ima jedanaest vrsta riječi – deset kao u srpskom i član jedanaesti (41); imenice imaju muški i ženski rod, a nema srednjeg (53); dvije vrste nastavaka u istom padežu imenica: ulazni (početni) i izlazni (završni) (55); kod glagola ne postoji infinitiv (143). Za mnoge strance (pa i za neke naše ljude) sedmopadežni sistem predstavlja veliki problem pri učenju srpskog književnog jezika. Većini nije poznato da u romskom jeziku ima osam padeža – sedam kao u srpskom, a osmi je ablativ (61).

U svakom jeziku, pa i u romskom, odražavaju se običaji i vjerovanja jednog naroda, njegova prošlost i sadašnjost. Autor ponekad analizira jezičke kategorije u širem kontekstu, ukazujući na tijesnu povezanost jezika sa kulturom, sa cjelokupnim životom. Navešćemo samo jedan primjer: Glagol kamav koristi se u značenju “dugovati”. Ovo je jedan od primera koji pokazuje uticaj kulture i običaja na jezik. Romi, kao i ostali narodi, imaju tri načina za sklapanje braka: putem razmene, putem otmice i kupovinom žene. Za sklapanje braka putem razmene neophodni su uslovi: ljubav između muškarca i žene; saglasnost roditelja ženika i neveste. U dalekoj prošlosti, međutim, porodica ženika bila je dužna porodici neveste uzvratiti istom merom. Reč je, dakle, o razmeni žena, običaju koji je vrlo dokumentovano i opširno objasnio francuski etnolog Klod Levi Stros. Jednostavno kazano: „Qubav za ljubav”. To je očigledno doprinelo da se glagol kamav (voleti, želeti, hteti) javlja i u značenju „dugovati”. Posmatrano sa stanovišta jezika Roma, u prilog tome ide još jedna činjenica: glagol paruvel (razmeniti) ne upotrebljava se samo u značenju razmene dobara i reči, već i razmene žena. Ovi podaci idu, dakle, u prilog teoriji Kloda Levi Strosa, po kojoj su razmena dobara, razmena reči i razmena žena tri osnovne forme društvenih običaja u prastarim ljudskim zajednicama”(169, 171).

U Gramatici romskog jezika Rajka Đurića predstavljena je osnovna gramatička struktura jezika Roma, sa povremenim ukazivanjem na razlike između pojedinih dijalekata. Ovu knjigu treba shvatiti kao dobar početak ozbiljnijeg proučavanja romskog u našoj sredini. Nadajmo se da će, pored lingvista, podstaći i druge stručnjake, npr. one koji bi proučavali usmenu književnost ili muziku Roma. Očekujemo i kvalitetne uybenike romskog za osnovne i srednje škole, koji bi uz štampane materijale sadržavali zvučne zapise (audiokasete, kompakt-diskove).

Gramatika je, prije svega, namijenjena nastavnicima romskog jezika, ali dobro će doći i učenicima srednjih škola. Naravno, ona će biti od velike koristi svima onima koji se interesuju za jezik, istoriju, umjetnost i kulturu Roma, za njihov život uopšte.

Milorad Dešić