Majstori kriza i graditelji nacija

Ko se ovih dana našao u poziciju da nekome, površno upućenom, objašnjava šta se to dogodilo u Crnoj Gori prilikom ustoličenja mitropolita Joanikija, našao se u velikoj nevolji. Teško je shvatiti, kamoli objasniti, kako se jedna rutinska crkvena ceremonija pretvorila u fizički obračun sa prizvukom građanskog rata, političku krizu i krizu vlade, pa i regionalni incident sa međunarodnim posledicama. Osim, naravno, ukoliko niste jedna strana u sukobu, onda vam je sve jasno. Mnogo toga se moglo naučiti iz javnih rasprava i reagovanja o istoriji Crne Gore i Srpske pravoslavne crkve, o kanonskim, kulturnim, nacionalnim i regionalnim pitanjima, ali nije potrebno biti stručnjak da bi se shvatilo da se sva ta retorička municija ispaljuje da bi se naknadno ojačali rovovi ili zauzeli novi položaji. Pokušaji da se sukobi svedu na istorijske, nacionalne i koncepcijske razlike gube iz vida da oni nisu nastali sami od sebe, da su različiti piromani, iz svojih razloga, bacali varnice po zapaljivom tlu. Kriza, koja dugo potresa Crnu Goru, ima mnogo dimenzija i činilaca, ali može biti jasnija ako sagledamo na koji način su koncepcijske i istorijske razlike integrisane u sukobljene političke projekte i kako se one politički koriste od strane moćnih zastupnika. Osnov sukobljenih političkih koncepcija čine nacionalni politički projekti koji podsećaju na herojska vremena rešavanja velikih nacionalnih pitanja i formiranja države i njenih institucija. Tragedija ovih projekata kod malih nacija koje grade državu u ovakvom globalnom kontekstu jeste da su osuđene da, parafraziraću Hanu Arent, „tumaraju tamo-amo“ po identitetskim sporovima, jer su ostala važna pitanja rešena na drugom mestu. Kao takvi, oni lako postaju oruđe u političkoj borbi i žrtva ambicioznih političara koji žele da upravljaju ne samo institucijama i resursima, nego i obuhvatnom pričom i javnim govorom pomoću kojih se može opravdavati i normalizovati sve. Preciznije rečeno, onih koji ne žele samo političku i ekonomsku vlast, nego žele i hegemoniju. Jedna od takvih obuhvatnih političkih priča jeste projekat crnogorske Crne Gore, koji ima jasno definisanog nosioca, neprijatelje, ciljeve i politike. NJega predvodi predsednik Milo Đukanović i njegova stranka, a cilj je da Crna Gora postane nacionalna država sa jasnom etničkom većinom i klasičnim identitetskim obeležjima. Politike koje se vode u tom pravcu jesu, najpre, promena odnosa nacionalno opredeljenih građana, koja bi se videla na sledećem popisu, a zatim i stvaranje crnogorske nacionalne crkve ili makar izjednačavanje crnogorske nacionalne crkve sa SPC. Na taj način se, prema ovoj političkoj logici, sprečava ambicija Srbije da upravlja Crnom Gorom i njeno stalno mešanje u unutrašnje poslove Crne Gore. Suprotstavljeni projekat, projekat srpske Crne Gore, nije toliko jasno definisan i podložan je stalnom redefinisanju u skladu sa politikom vlasti u Srbiji. NJegov najvažniji politički zastupnik, Demokratski front, učestvuje u vladi, ali nema odlučujući uticaj. Svoje stavove i politike uglavnom definiše prema politici koju vodi vlast u Beogradu. Većina drugih i uticajnijih koalicionih partnera u vladi nema nedvosmislen odnos prema ovom projektu, osim u delu prema SPC kao najvažnijoj verskoj instituciji (izuzimajući, naravno, Građanski pokret URA koji nije strana u ovom sukobu, mada je njegov deo). Postoje velike razlike u odnosu na politike koje sprovodi vlast u Srbiji i tu nastaju problemi. Većina u Vladi Crne Gore ne želi otvoreno mešanje srpskih vlasti u unutrašnja pitanja Crne Gore i ne prihvata bilo kakav velikosrpski nacionalni ili državni projekat, uključujući najnoviji, „srpski svet“. U ovakvom sklopu i zbog svojih zasluga za obaranje vlasti i formiranje nove vlade, SPC, tačnije Mitropolija crnogorsko-primorska (MCP), postala je jedan od najvažnijih integrativnih činilaca Vlade Crne Gore. Istovremeno, SPC se našla u središtu najrazličitijih sukobljavanja, kako neprijateljskih političkih stranaka, tako i sukobljenih i polusukobljenih koalicionih partnera, između sukobljenih delova vlasti u Srbiji i Crnoj Gori, ali i u središtu sukobljavanja unutar SPC. U kojoj meri SPC i MCP koriste ovaj položaj da prošire svoj politički uticaj drugo je pitanje na koje nemamo odgovor. Izgleda da, u ovoj političkoj zbrci u kojoj svi u vladi imaju moć veta, ni crkva ne može biti dominantan politički igrač, što je i dalje ne čini legitimnim političkim akterom na isti način na koji su političke partije u vlasti. Zbog toga je, sa stanovišta suprotstavljenih strana, ustoličenje postalo simbolički važan događaj koji na terenu menja političke odnose snaga i otvara prostor da se prodrma vlada, da se natera da se bavi sobom i odnosom snaga unutar nje više nego pitanjima zbog kojih je izabrana. Majstori kriza, graditelji nacija i ostali društveni inženjeri mogli su da pristupe svom poslu i da iskoriste priliku da se učvrste vlastiti redovi, utvrde rovovi i proizvede još jedna korisna kriza, ma kakve ostale posledice bile. U tu svrhu, angažovani su ogromni resursi kako bi se sprečio ili makar ukaljao dolazak neprijatelja pred Dvorski trg, odnosno, da bi se dogodio pobednički ulazak na odrođeno Cetinje. A kasnije, ko će se sećati toga, ko se još seća „državnog udara“ pred parlamentarne izbore u Crnoj Gori 2016. i džakova sa glasačkim listićima u Srbiji 2012, oružja u Jajincima i da ne nabrajam dalje. Svi takvi slučajevi ili nemaju epilog ili su se pokazali kao proizvedeni sa jasnim ciljem. Ipak, ove hegemonijske igre imaju svoju cenu. Promena odnosa snaga nije toliko velika stvar u državama u kojima se vlast često menja i gde ulozi nisu toliko veliki. Gubitak vlasti nije samo gubitak vlasti i privremenih privilegija, on je u državama poput Crne Gore, ali i Srbije, više od toga. Dugogodišnje vladavine koje imaju ambiciju da menjaju ne samo institucije, nego i strukturu društva i osnove legitimacije - a takva je vladavina i Mila Đukanovića i Aleksandra Vučića - stavljaju mnogo toga na kocku i povećavaju cenu pada s vlasti. One ne vole procedure i institucije, ne vole da se kockaju na izborima i najbolje se snalaze u permanentnom stanju krize i vanrednih situacija koje dele građane i pothranjuju njegovu naraciju. Ovaj obrazac nije stran ni ostalim političkim akterima i njihovim savetnicima. Zbog toga moramo biti oprezni po pitanju toga koliko su neki događaji krize, a koliko borbe za kontrolu između „neprijatelja u familiji“ na račun trećeg, odnosno „antagonistička koevolucija“ srodnih aktera sa sukobljenim interesima.