Dvoboj za balkanske rude

Uprkos brojnim nastojanjima i neuspelim inicijativama, Kraljevina Jugoslavija i Sovjetski Savez sve do predvečerja izbijanja vojnog sukoba na Balkanu 1940. nisu imali regulisane međusobne odnose. U godinama kad je Sovjetski Savez, prateći stope nekadašnje carske Rusije, nastojao da utaba staze svog političkog i ekonomskog uticaja na Balkanu, Jugoslavija se našla u orbiti nemačkih ekonomskih interesa. Pojačan nemački ekonomski prodor u Podunavlju i nastojanje da se na evropskom jugoistoku stvori nemački dopunski privredni prostor, sudario se sa sovjetskim težnjama za etabliranjem sopstvenog prisustva u regionu. Percipirajući fašizam kao glavnu opasnost po sopstvene državne interese, ali i kao glavnog ideološkog protivnika na planu ostvarenja ideala „svetske revolucije“, Sovjeti su se upinjali da primenom različitih političkih i ekonomskih metoda suzbiju nemačku ekspanziju ka istoku. Nespremnost zapadnih saveznika za konkretniju i odlučniju akciju je usmeravala sovjetsku politiku ka paktiranju s Nemačkom u cilju osvajanja potrebnog prostora za odlaganje vojnog sučeljavanja koje je u krugovima sovjetskog državnog i vojnog vođstva smatrano neminovnim. Narastanje nemačke ekonomske moći na Balkanu predstavljalo je poseban predmet sovjetskih diplomatskih i vojnih analiza od sredine 30-ih godina 20. veka. Za njih je posebno bilo zabrinjavajuće pojačano nemačko prisustvo u jugoslovenskoj ekonomiji koje se u kratkom vremenskom roku preobrazilo u potpunu nemačku dominaciju u jugoslovenskom uvozu i izvozu. Primećeno je da Nemačka značajan deo svojih potreba u živoj stoci i rudama zadovoljava nabavkama s prostora Jugoslavije. Sve do proleća 1940. Sovjetski Savez nije raspolagao realnim instrumentima suprotstavljanja nemačkoj ekonomskoj dominaciji u Jugoslaviji. Otvaranje međusobnih ekonomskih razgovora kao uvoda u uspostavljanje diplomatskih odnosa s Kraljevinom Jugoslavijom sovjetska strana shvatila je i kao mogućnost suzbijanja nemačke dominacije. Na drugoj strani, u iščekivanju oružanog sudara s Nemačkom, sovjetska strana se trudila da na različite načine oslabi nemačku vojnu moć. Jedan od sovjetskih metoda borbe na uzavreloj šahovskoj tabli između dve sile je bio usmeren i ka ograničenju nemačkog pristupa strateški važnim sirovinama. Markirajući nemačko insistiranje na jugoslovenskim rudnicima bakra, antimona, hroma, molibdena, olova i cinka i polazeći od brojki koje su govorile da se pomenute sirovine u značajnom procentu nabavljaju upravo u Jugoslaviji, Sovjeti su pokušali, insistiranjem na kupovini tih sirovina, da utiču na umanjenje jugoslovenskih isporuka Nemačkoj, a samim tim i nemačke vojne moći. Tokom trgovinskih pregovora s delegacijom jugoslovenske kraljevine u Moskvi maja 1940, sovjetski pregovarači su, suprotno mnogim očekivanjima, zahtevali isporuku značajnih količina sirovina, čija je proizvodnja uglavnom bila rezervisana za nemačke potrebe. Za jugoslovensku stranu sovjetska tražnja nije predstavljala iznenađenje, ali je njena priroda bila prilično tajanstvena. Okolnosti u kojima je bilo sasvim jasno da tražene sirovine nisu neophodne Sovjetima, govorile su da Kraljevina Jugoslavija, pored političkog postaje i ekonomsko poprište sučeljavanja interesa dve sile. Ipak, sovjetsko kašnjenje za Nemcima nije omogućavalo značajnije narušavanje duboko fundiranih nemačkih ekonomskih pozicija u Jugoslaviji. S neskrivenim žaljenjem su mogli da konstatuju da su Nemci za sebe obezbedili najveći deo jugoslovenske rudne produkcije. Raspolagalo se informacijama da je samo tokom 1935. Nemačka uvezla oko 45 odsto ukupne jugoslovenske proizvodnje bakra, ili 26.000 od ukupno 58.000 tona. Do Sovjeta su stizale informacije i o učešću Krupa u rekonstrukciji i modernizaciji metalurškog zavoda u Zenici, koji je proizvodio polufabrikate za izradu oružja. Smatralo se da je pomenuta investicija važna i za nemačku vojnu industriju koja je nastojala da uveća obim svog izvoza u Jugoslaviju. Vezano za unapređenje jugoslovenske saobraćajne infrastrukture, Sovjeti su imali informacije da će Krup učestvovati i u izgradnji većih mostova u Jugoslaviji. Pored toga, do Sovjeta su dolazile vesti i o pregovorima o nemačkoj kupovini rudnika u Dalmaciji, zaključenju sporazuma sa Simensom o izgradnji elektroenergetskih postrojenja i izradi električnih uređaja, pregovorima o izgradnji velike hemijske fabrike koja bi zadovoljila ne samo jugoslovenske, već i potrebe susednih balkanskih zemalja, kao i o nabavkama opreme za potrebe jugoslovenskih železnica u Nemačkoj. Informacije su govorile da je jugoslovenski izvoz u Nemačku porastao sa 470 miliona dinara u 1933. na 751 milion dinara u 1935. i da je nemački udeo u jugoslovenskom izvozu između 40 i 50 odsto, s prisutnom tendencijom daljeg ubrzanog rasta, što se i obistinilo u narednim godinama. Brz francuski vojni slom u leto 1940, kao i ranije pobede u Poljskoj i Skandinaviji su za Sovjete predstavljali siguran znak da će se oštrica nemačke ratne mašinerije ustremiti ka istoku. Procenjujući da je u novonastalim okolnostima rok važenja sporazuma Ribentrop – Molotov iz avgusta 1939. istekao, a da je Balkan jedina zona u Evropi oko koje bi SSSR mogao da pokuša da pregovara s Nemačkom, u nadi da će uspeti da odloži vojni sukob, Sovjeti se okreću novom pokušaju zaustavljanja nemačkog ekonomskog prodora. Pošto se Molotov novembra 1940. vratio neobavljenog posla iz Berlina, SSSR pokreće široku akciju nemačkog ekonomskog obuzdavanja i sabotiranja moćne nemačke ratne industrije. Zato su se Sovjeti usredsredili na ograničavanje nemačkog pristupa rudnim bogatstvima na širokom prostoru od Petsama do Balkana. Sovjetski Savez je iz tog razloga razmatrao mogućnost da isporukom od 800 aviona bombardera Velikoj Britaniji kupi rumunske naftne izvore i na taj način zada težak udarac nemačkoj ratnoj mašineriji. Sovjeti su razmišljali i o mogućnosti da od francuske kompanije otkupe Borski basen i na taj način učine nemačku potrebu za borskim bakrom potpuno zavisnom od sovjetske volje. Pitanje Borskog basena je posebno dobijalo na značaju ako se uzme u obzir da su Nemci insistirali na jugoslovenskoj nacionalizaciji basena, a da se potom njima ustupi celokupna proizvodnja. To je za jugoslovensku vladu bilo neprihvatljivo, jer se od oko 40.000 tona ukupne godišnje proizvodnje oko 6.000 tona trošilo za domaće potrebe, dok je Nemačka u Boru zadovoljavala 20-21 odsto svojih ukupnih potreba za ovom sirovinom. Premijer Dragiša Cvetković je bio spreman da izađe u susret nemačkim zahtevima i da na taj način uputi Nemce u direktan sukob sa Sovjetima oko prevlasti nad balkanskim sirovinama. Nemačka je snažnim vojnim i ekonomskim pritiscima uspela da zadrži svoju dominantnu ekonomsku poziciju na Balkanu. SSSR nije uspeo da zaustavi nemačko širenje i odloži početak ratnog požara na svojim granicama. Ipak, sovjetska sirovinska supremacija i predratno opredeljenje za razvoj teške industrije kao osnova ratne proizvodnje pokazaće se jednom od ključnih sovjetskih prednosti u predstojećem svetskom sukobu.